Kurierzy tatrzańscy - szlaki kurierskie przez Tatry i Zakopane

We wrześniu 1939 r. na Nowosądecczyźnie toczyły się walki z hitlerowskim najeźdźca. 1 września 1939 do Zakopanego wkroczyły bez walki wojska niemieckie i słowackie, linia obrony armii „Kraków” przebiegała bardziej na północ. Zakopane oraz Tatry w czasie drugiej wojny światowej były terenem, gdzie czynnie walczono przeciwko najeźdźcy. To tędy biegły trasy kurierów tatrzańskich, prowadzące z Polski na Węgry.

Zakopane w czasie okupacji niemieckiej

Metody okupacji niemieckiej na Podhalu różniły się od tej, jaka była w pozostałej części Generalnej Guberni. W Zakopanem i najbliższej okolicy powstał ośrodek sanatoryjny i wypoczynkowy, przeznaczony tylko dla Niemców, zamknięty dla przyjezdnych polaków tzw. Sperrgebiet.

W 1940 r. na terenie miasta i Tatr okupanci utworzyli strefę zamkniętą, wygnano lub zamordowano zakopiańskich Żydów. W ramach tzw. Ordnungsaktion Niemcy zaczęli „porządkować” znaczną część historycznych budynków miasta, zmniejszono powierzchnię Starego Cmentarza na Pęksowym Brzyzku.

W trakcie pięcioletniej okupacji hitlerowskiej Zakopane w stosunku do liczby stałych mieszkańców poniosło duże straty. Stracona, wywieziona do obozu zagłady lub poddana innym represją została ponad jedna piąta wszystkich mieszkańców. W dawnym pensjonacie Palace swoją siedzibę miało Gestapo, a miejsce zyskało ponurą nazwę „Katowni Podhala”. Podczas niemieckiej okupacji w Palace więziono i torturowano mieszkańców Podhala, wykonywano także wiele egzekucji.

Działalność kurierska - niezwykła historia Polski

Od początku istnienia konspiracji władze polskie, znajdujące się na zachodzie Europy podjęły starania, aby wesprzeć działalność polskiego ruchu oporu. Istotnym problemem w tamtej sytuacji było zapewnienie łączności, ponieważ ta radiowa nie była wystarczająca. Niezbędni byli ludzie do pełnienia ofiarnej i niebezpiecznej służby kurierskiej pomiędzy ojczyzną a emigracją polską.

Zakopane pozostawało poza zasięgiem zbrojnych akcji partyzanckich, natomiast było jednym z centrów działalności kurierskiej. Do grona kurierów tatrzański w znacznej części należeli młodzi ludzie: górale, zakopiańczycy, sportowcy, przedwojenni przewodnicy tatrzańscy, ratownicy górscy, taternicy i narciarze. Wszyscy sprawni fizycznie i znający doskonale Tatry, świetnie nadawali się do służby kurierskiej. Osoby te z narażeniem życia przeprowadzali przez Tatry emisariuszy, instruktorów wojskowych oraz z początkiem wojny osoby pragnące dołączyć do tworzących się wojsk polskich w zachodniej Europie.

W odwrotnym kierunku kurierzy przenosili także tajną pocztę, rozkazy, prasę podziemną, broń, materiały dywersyjne oraz pieniądze dla polskiego państwa podziemnego walczącego z okupantem hitlerowskim, przeprowadzali również emisariuszy i instruktorów wojskowych. Poprzez polskie placówki w Budapeszcie utrzymywano łączność z polskim rządem na emigracji. Wielu kurierów tatrzańskich swoją służbę przypłaciło życiem, dostało się w ręce hitlerowskie lub słowackich służb granicznych.

Szlaki kurierskie przez Tatry

Główne tras kurierów, biegły przeważnie z Warszawy lub Krakowa i szły przez Podhale albo przez ziemię Sądecką, dalej przez współpracującą z Niemcami — Słowację i kończyły się na Węgrzech. Wszystkie kanały przerzutowe z Polski przez granicę słowacką schodziły się głównie w dwóch punktach położonych na terenie Węgier — w Rożniawie i Koszycach.

Głównymi punktami wyjściowymi na Podhalu były: Zakopane, Chochołów i Waksmund. Z Zakopanego kurierzy przeważnie wędrowali przez Tatry, szlaki kurierskie prowadziły m.in. przez: Tomanową Przełęcz, Przełęcz pod Kopą Kondracką, przez Zawrat — Przełęcz Gładką — Zawory i Dolinę Koprową. Trasy w zimie były przemierzane na nartach, natomiast Słowację kurierzy pokonywali taksówką, pociągiem lub pieszo. Po dotarciu na do Budapesztu wracali tą samą drogą.

Przejście trasy kurierskiej należało do bardzo niebezpiecznych, po polskiej stronie ryzyko stwarzały patrole niemieckie, na Słowacji żandarmeria słowacka, która niejednokrotnie przekazywała złapanych kurierów Niemcom, natomiast na Węgrzech groziły patrole żandarmerii węgierskiej.

Sama trasa przez Tatry w okresie zimowy stanowiła spore niebezpieczeństwo ze względu na ciężkie warunki terenowe, klimatyczne i pogodowe.

Pomimo niezwykle trudnej i niebezpiecznej służby, ruch kurierski na trasie Podhale — Węgry był utrzymywany niemal przez cały okres okupacji niemieckiej.

W służbę kurierską zaangażowanych były dziesiątki osób, również Słowacy i Węgrzy pomagali przedostawać się w miejsce przeznaczenia. Duża część z tych osób zapłaciła najwyższą cenę za służbę ojczyźnie. Wielu złapanych kurierów zostało zamordowanych w obozach koncentracyjnych lub zamęczonych podczas przesłuchań.

W obozach koncentracyjnych zmarł Bronisław Czech, Bronisław Przybylski, Andrzej Krzyściak, Franciszek Frączysty. Do niemieckich obozów zagłady trafili również Wincenty Galica, Stanisław Frączysty i Jan Wojciuch, którym udało się przeżyć piekło obozu. Wielu kurierów zostało zamordowanych m.in. Helena Marusarzówna, Julian Hołynia, Feliks Klaper.

Dzięki bohaterstwu i poświęceniu kurierów tatrzańskich wielu polskim żołnierzom udało przedostać się do wojska polskiego na Zachodzie Europy, została również nawiązana i utrzymywana łączność pomiędzy władzami polskimi na uchodźstwie a okupowana Polską.

Lista kurierów tatrzańskich

Do grona kurierów tatrzańskich należeli górale i nie górale, na kurierskie trasy poszły osoby z rodów góralskich: Marusarzy, Kulów, Frączystych i Krzeptowskich. Kurierów nie było zbyt wielu ok. 40 w tym kilka kobiet. Zdarzało się, że za kurierów tatrzańskich podawały się osoby, które z kurierami nie miały nic wspólnego.

Według ustaleń dra Wincentego Galicy na szlakach tatrzańskich udokumentowaną służbę kurierów czy „kurierów tatrzańskich” pełniły następujące osoby:

Jan Bobkowski, Wacław Felczak, Józef Fitrzyk, Andrzej Frączysty, Gustaw Frączysty, Stanisław Frączysty, Wincenty Galica, Jan Gąsienica-Kręty, Władysław Gąsienica-Roj, J. Eugeniusz Gąsienica-Sieczka, Józef Gąsienica-Zuzaniak, Krystyna Giżycka, Maria Hulewicz, Stanisław Karpiel, Filip Feliks Karpiel, Józef Krzeptowski, Andrzej Krzysiak, Jan Kula, Stanisław Kula, Ludwika Leśniak, Stanisław Łaś, Jan Łożański, Jan Marusarz, Stanisław Marusarz, Helena Marusarzówna, Wanda Modlibowska, Stanisław Motyka, Andrzej Podczerwiński, Ludwik Polakiewicz, Bronisław Przybylski, Franciszek Roman, Zbigniew Ryś, Rudolf Samardak, Włodzimierz Szyc, Czesław Wrześniak, Stanisław Wrześniak.

Lista nie przedstawia kurierów na trasach podtatrzańskich. Przed wejściem na Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku wisi tablica upamiętniająca kurierów tatrzańskich.

Znani kurierzy tatrzańscy

Helena Marusarzówna (1918-41)

Znakomita narciarka wielokrotna mistrzyni polski. W czasie okupacji niemieckiej łączniczka ruchu oporu również kurierka na trasie Zakopane — Budapeszt, przeprowadzająca przez Tatry ludzi uchodzących na Węgry.

Została aresztowana w marcu 1940 roku przez słowacką straż graniczną i przekazana gestapo w okupowanej Polsce. Uwięziona w Tarnowie, torturowana i stracona w Pogórskiej Woli pod Tarnowem. W 1958 roku jej ekshumowane szczątki zostały uroczyście pochowane na Starym Cmentarzu w Zakopanem.

Stanisław Marusarz (1913-93)

Narciarz, skoczek narciarski, wielokrotny mistrz polski w skokach narciarskich, wicemistrz świata w Lahti w 1936 r., pięciokrotny olimpijczyk. W czasie II wojny światowej kurier tatrzański na trasie Zakopane — Budapeszt, przeprowadzał ludzi i przenosił materiały konspiracyjne przez Tatry.

Aresztowany przez Niemców dwukrotnie uciekał. Za drugim razem przekazany przez Słowaków w ręce Gestapo, torturowany i osadzony w Krakowskim więzieniu na Montelupich. Skąd po brawurowej ucieczce udało mu się schronić na Węgrzech. Po wojnie trener narciarski i kierownik zespołu skoczni.

Jego mogiła znajduje się na Starym Cmentarzu na Pęksowym Brzyzku obok grobu siostry Heleny.

Józef Krzeptowski (1904-1971)

Znany przewodnik i ratownik tatrzański. W czasie okupacji niemieckiej kurier tatrzański, ponad 50 razy przebył w lecie i zimie trasę przez Tatry.

Nazywany był „królem kurierów tatrzańskich”, Niemcy w trakcie wojny ogłosili dużą nagrodę za jego schwytanie.

Po wojnie za udział w ruchu oporu aresztowany przez NKWD i wywieziony do Związku Sowieckiego, wrócił w roku 1947. Jego grób znajduje się na Starym Cmentarzu przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem.

Stanisław Frączysty (1917-2009)

Góral pochodzący z podhalańskiej wsi Chochołów. W czasie okupacji hitlerowskiej uczestnik ruchu oporu, kurier tatrzański na trasie Chochołów — Budapeszt.

W październiku 1941 roku przeprowadził z Budapesztu do Polski (do Warszawy) przez Orawę i Chochołów marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Aresztowany przez Gestapo i wieziony w "Katowni Podhala" w Zakopanem, skąd został wywieziony do obozu koncentracyjnego.

Wacław Felczak (1916-1993)

Profesor UJ, wybitny znawca dziejów Węgier. W trakcie II Wojny Światowej był w Budapeszcie organizatorem i kierownikiem łączności między rządem Polski a polskimi władzami podziemnymi.

Był dowódcą kurierów tatrzańskich, niejednokrotnie sam nieraz wędrował trasą kurierską.

Po wojnie w czasach stalinowskich do 1956 roku więziony.

Zmarł w 1993 r., podczas jego pogrzebu zasłabł i wkrótce zmarł Stanisław Marusarz. Profesor Wacław Felczak spoczywa na zakopiańskim Pęksowym Brzyzku.

Źródło:

„Wielka Encyklopedia Tatrzańska” Zofia i Witold H. Paryscy

---

AUTOR