Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem: Historia i opis grobów

W Zakopanem przy ulicy Kościeliskiej znajduje się tzw. Stary Kościółek i kapliczka Gąsieniców obok, których mieści się cmentarz na Pęksowym Brzyzku nazywanym Starym Cmentarzem. Ta wyjątkowa nekropolia jest jedną z najsłynniejszych w naszym kraju i o każdej porze roku przyciąga turystów.

Kiedy powstał Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem i kiedy został zabytkiem

Groby na Starym Cmentarzu w Zakopanem

Najstarszy cmentarz Zakopanego nierozerwalnie wiąże się z pierwszym drewnianym kościołem parafialnym. Wkrótce po jego rozbudowie pierwszy proboszcz, ksiądz Józef Stolarczyk, doprowadził do założenia cmentarza parafialnego. Wcześniej zmarłych chowano zgodnie z podziałem parafialnym – mieszkańcy zachodniej części Zakopanego byli grzebani w Chochołowie, a wschodniej w Poroninie.

Dokładna data powstania nekropolii nie jest znana, jednak przyjmuje się, że cmentarz powstał około 1850 roku. Pierwsza wzmianka o cmentarzu na Pęksowym Brzyzku pochodzi z notatek Marii Steczkowskiej z 1858 r.

Najstarsza nekropolia wsi pod Tatrami została założona w pobliżu kościoła oraz kaplicy Gąsieniców, na wysuniętym ku północno-wschodnim wysokim brzegu, czyli „brzyzku”, nad potokiem Cicha Woda. Grunt pod cmentarz prawdopodobnie ofiarował właściciel terenu, Jan Pęksa. Pierwotnie było to miejsce pochówku mieszkańców Zakopanego i okolic, a także osób młodych, nieznanych bliżej ofiar wypraw w Tatry oraz gruźlicy.

Aleja na Starym Cmentarzu

Teren pierwszego zakopiańskiego cmentarza otoczono kamiennym murem, a wejście stanowiła szeroka, dwuskrzydłowa, żelazna brama prowadząca w stronę kościoła.  Obecna, powszechnie używana nazwa „Stary Cmentarz” przyjęła się dość szybko. W 1908 r. nowy proboszcz zakopiańskiej parafii, ks. Kazimierz Kaszelewski, poświęcił przy ulicy Nowotarskiej drugi, znacznie większy cmentarz parafialny.

Znaczenie cmentarza wzrosło, gdy w 1889 roku pochowano tam osobę powszechnie znaną i darzoną wielkim szacunkiem – lekarza dr. Tytusa Chałubińskiego. Ta niezwykle zasłużony człowiek dla Zakopanego spoczął na Pęksowym Brzyzku zgodnie ze swoją wolą. Od tego czasu, obok przedstawicieli starych góralskich rodów, cmentarz stał się miejscem pochówku osób wybitnych i zasłużonych dla regionu oraz całej Polski.

Z czasem wykształcił się podział cmentarza na strefy pochówku. Najstarsza, zachodnia część była przeznaczona dla wybitnych osobistości oraz przedstawicieli najstarszych rodów góralskich. Część środkowa stała się miejscem spoczynku taterników, przewodników i ludzi związanych ze sztuką, natomiast na wschodnim krańcu chowano zwykłych mieszkańców, często z uboższych warstw społecznych.

Stary Cmentarz jako zabytek

Brama wejściowa na Peksowy Brzyzek

Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku jest największym zabytkiem Zakopanego. Już dość wcześnie dostrzeżono konieczność ochrony tego wyjątkowego miejsca. W 1931 wojewódzki konserwator uznał cmentarz za zabytek narodowy.

Znaczące zmiany w układzie cmentarza przyniosła II wojna światowa. Pierwotnie jego powierzchnia była większa i sięgała aż do Foluszowego Potoku. W czasie okupacji hitlerowskiej Niemcy zmniejszyli teren nekropolii o prawie jedną trzecią, przeznaczając go na budowę drogi prowadzącej do dolnej stacji kolejki na Gubałówkę.

Po wojnie, dzięki staraniom ówczesnego proboszcza ks. Jana Tobolaka, przeprowadzono prace konserwatorskie i restauratorskie. Wówczas przy bramie wejściowej zamontowano dwie tablice. Jedna informuje o objęciu Starego Cmentarza ochroną konserwatorską, druga zawiera motto przypisywane francuskiemu marszałkowi Ferdynandowi Fochowi:

„Ojczyzna to ziemia i groby. Narody, tracąc pamięć, tracą życie”.

Ks. Tobolak dodał również inskrypcję: „Zakopane pamięta”. W 2000 r. zamontowano kolejną tablicę, upamiętniającą Kurierów Tatrzańskich z imienia i nazwiska.

Skąd nazwa cmentarz zasłużonych na Pęksowym Brzyzku?

Groby na Starym Cmentarzu w Zakopanem

Nazwa cmentarza pochodzi od nazwiska Pęksa darczyńcy ziemi, pierwszego właściciela gruntów, na których znajduje się cmentarz. Natomiast drugi człon nazwy pochodzi z gwary góralskiej, gdzie „brzyzek” oznacza urwisko nad potokiem (stromą skarpę), która biegnie wzdłuż potoku Cicha Woda.

Często niewłaściwie nazywany jako cmentarz zasłużonych na Pęksowym Brzyzku, ponieważ znajdują się tutaj m.in. rodzinne mogiły okolicznych mieszkańców, a nie tylko znanych osób. Obecnie na terenie Starego Cmentarz chowa się osoby zasłużone dla Zakopanego, Podhala i Polski oraz zmarłych, którzy mają tu rodzinne grobowce.

Za wejście na teren cmentarza pobierana jest opłata w wysokości:

Groby na Starym Cmentarzu znanych osób

Groby na Pęksowym Brzyzku Zakopane

Na terenie Starego Cmentarza na Pęksowym Brzyzku znajduje się około 500 grobów, z czego ponad połowa należy do osób zasłużonych. Większość nagrobków to artystycznie opracowane dzieła sztuki, wykonane z drewna, metalu oraz kamienia. Przybierają one ciekawe formy – od rzeźbionych krzyży i kapliczek po głazy z wyrytymi inskrypcjami.

Często pojawiają się elementy sztuki ludowej i motywami podhalańskimi w postaci dekoracyjnych detali i malowideł na szkle. Znaczna część nagrobków to niepowtarzalne dzieła sztuki wykonane w pracowniach okolicznych artystów, w tym Stanisława Witkiewicza, Władysława Hasiora oraz Antoniego Kenara. Na cmentarz prowadzi aleja.

Z prawej strony głównej alei:

Jan Pęksa "Mielorz" (1822-1878)

Fundator cmentarza, powstaniec chochołowski, młynarz

Jędrzej Marusarz-Jarząbek (1877-1961)

Przewodnik tatrzański, ratownik TOPR, cieśla

Maria Witkiewiczowa (1853-1931)

Nauczycielka muzyki, matka Witkacego

Stefan Zwoliński (1900-1982)

Speleolog, legionista, fotograf, działacz turystyczny

Stanisław Zubek (1896-1982)

Narciarz, producent nart.

Bronisław Czech (1908-1944) - grób symboliczny

Narciarz, olimpijczyk, taternik, ratownik górski, pilot i instruktor szybowców.

Stanisław Mateja-Torbiarz (1943-1994)

Ratownik TOPR, instruktor ratownictwa.

Janusz Kubica (1948-1994)

Ratownik TOPR, instruktor taternictwa i ratownictwa.

Maciej Rysula - grób symboliczny (1971-1997)

Taternik i alpinista

Stanisław Marusarz (1913-1993)

Sportowiec, olimpijczyk, narciarz, kurier tatrzański, trener.

Helena Marusarzówna (1918-1941)

Wybitna narciarka, łączniczka ruchu oporu, kurierka tatrzańska.

Stanisław Gąsienica-Szymków z Lasa (1890-1928)

Przewodnik, ratownik tatrzański.

Zbigniew Korosadowicz (1907-1983)

Taternik, geograf, nauczyciel, kartograf, naczelnik TOPR.

Jerzy Hajdukiewicz (1919-1989)

Lekarz chirurg, taterniki alpinista

Mariusz Zaruski (1867-1941) grób symboliczny

Generał, taternik, narciarz, marynarz, pisarz, malarz, założyciel i pierwszy naczelnik TOPR.

Karol Kłosowski (1882-1971)

Malarz, rysownik, nauczyciel

Stanisław Nędza-Kubiniec (1897-1976)

Pisarz, poeta, prozaik, działacz podhalański.

Kornel Makuszyński (1884-1953)

Pisarz, publicysta, felietonista.

Wanda Gentil-Tippenhauer (1899-1965)

Malarka, narciarka

Franciszek Neużil (1845-1899)

Nauczyciel, rzeźbiarz

Helena Roj-Kozłowska (1899-1955)

Artystka góralska, pisarka.

Adam Pach (1907-1980)

Pisarz i działacz podhalański

Andrzej Bednarz (1877-1967)

Lutnik, stolarz, nauczyciel lutnictwa.

Zofia Stecka (1917-2017)

Taterniczka, grotołaz, przewodniczka tatrzańska.

Jan Długosz (1929-1962)

Taternik, alpinista, pisarz.

Stanisław Gąsienica-Byrcyn (1887-1967)

Przewodnik tatrzański, ratownik górski.

Jędrzej Wala Starszy (1820-1896)

Przewodnik tatrzański

Zofia Radwańska-Paryska (1901-2001)

Botaniczka, taterniczka, pisarka, przewodniczka tatrzańska.

Witold Henryk Paryski (1909-2020)

Taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, ratownik TOPR, krajoznawca, pisarz.

Maciej Berbeka (1954-2013) - grób symboliczny

Himalaista, nauczyciel, przewodnik tatrzański i wysokogórski, ratownik TOPR, grafik i scenograf.

Piotr Malinowski (1944-1995)

Taternik, naczelnik TOPR, narciarz.

Marek Łabunowicz "Maja" (1972-2001)

Ratownik TOPR, muzyk.

Bartłomiej Olszański (1976-2001)

Ratownik TOPR, taternik.

Maciej Sieczka (1824-1897)

Przewodnik tatrzański

Józef Krzeptowski (1907-1983)

Przewodnik tatrzański, kurier tatrzański, gawędziarz.

Tadeusz Gąsienica-Giewont (1915-1999)

Ratownik górski, przewodnik tatrzański, muzykant i aktor góralski.

Kazimierz Dłuski (1855-1930)

Lekarz, działacz społeczny

Z lewej strony głównej alei:

Józef Stolarczyk (1816-1893)

Pochodzący z Wysokiej koło Jordanowa, pierwszy proboszcz zakopiańskiej parafii. Przyczynił się do cywilizowania Zakopanego – wsi odległej od głównych traktów komunikacyjnych, praktycznie nieznanej i niezabudowanej. Wprowadzał oświatę, kulturę oraz obyczaje wśród miejscowej ludności, którą jak sam mawiał uważał za „na pół dziką”. Rozbudował Stary Kościółek, założył Stary Cmentarz, zbudował plebanię i szkołę parafialną, a także rozpoczął budowę nowego, murowanego kościoła przy Krupówkach.

Był jednym z najwybitniejszych taterników swojej epoki oraz wielkim propagatorem wycieczek górskich w Tatry, w których często sam uczestniczył. Zdobył większość najważniejszych szczytów i przełęczy, wytyczał nowe szlaki i jako pierwszy docierał na niezdobyte dotąd wierzchołki. Wędrował z legendarnymi przewodnikami tatrzańskimi, widząc w rozwoju przewodnictwa górskiego szansę na wykorzystanie naturalnych zdolności górali i zapewnienie im nowych możliwości zarobkowych.

Był współzałożycielem Towarzystwa Tatrzańskiego. Popularyzował wśród miejscowej ludności ideę wynajmowania kwater letnikom, dostrzegając w tym szansę na rozwój Zakopanego jako letniska. Pośredniczył między gośćmi a góralami, przyczyniając się do wzrostu popularności miejscowości. Nazywany „plebanem spod Giewontu”, faktycznie umiłował tutejszy lud, którego dobrobyt stał się jego życiową misją. W swojej Kronice parafii zakopiańskiej zawarł niezwykle cenne opisy historii Zakopanego w XIX wieku.

Nagrobek nie nawiązuje do sztuki ludowej Podhala. W centralnej części płyty nagrobnej widnieje rzeźbiona księga – mszał, przepleciony stułą, a na mszale spoczywa kielich z pateną – symbol sprawowanej przez zmarłego posługi duszpasterskiej. Powyżej, na krzyżu osadzonym na postumencie, rozpościera ramiona ukrzyżowany Chrystus.

Andrzej Chramiec (1859-1939)

W 1885 roku uzyskał dyplom doktora medycyny na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego, zapisując się w historii Zakopanego jako jeden z pierwszych górali z wyższym wykształceniem. W Zakopanem pełnił wiele funkcji publicznych – był pierwszym lekarzem klimatycznym, przewodniczącym Komisji Klimatycznej, wójtem, właścicielem dużego zakładu leczniczego oraz aktywnym działaczem społecznym.

Znacząco przyczynił się do rozwoju infrastruktury miasta, m.in. do budowy dworca kolejowego oraz wytyczenia ulicy Marszałkowskiej (obecnie ul. Kościuszki), przecinającej Rówień Krupową. Za jego kadencji Zakopane zyskało kilka nowych ulic. Przy dzisiejszej ulicy Chramcówki wybudował zakład wodoleczniczy, który cieszył się dużą popularnością wśród ówczesnych elit społecznych.

Rodzinny grób Chramców, jeden z największych na cmentarzu, ma kształt niewielkiego kurhanu przeplatanego ostrymi skałami, przypominającymi górskie granie. Na jego szczycie umieszczono kamienny krzyż, a wokół rozmieszczono skromne tablice nagrobne pochowanych tam osób.

Doktor Chramiec zmarł w Katowicach. Ze względu na jego zasługi dla rozwoju Zakopanego  w roku 1952 jego szczątki przeniesiono do grobowca na Pęksowym Brzyzku.

Michał Kirkor (1871-1907)

Taternik, lekarz, działacz Towarzystwa Tatrzańskiego.

Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939)

Człowiek wszechstronnie wykształcony – profesor, publicysta i działacz na rzecz ochrony przyrody tatrzańskiej. W Tatrach bywał od najmłodszych lat, podejmując liczne działania na rzecz wdrożenia skutecznych form ich ochrony. W latach 1876–1881 uprawiał taternictwo, zdobywając m.in. Łomnicę, Durny Szczyt i Mnicha.

Niewątpliwą zasługą Pawlikowskiego w rozwoju sztuki i architektury Zakopanego było wzniesienie willi „Pod Jedlami” według projektu Stanisława Witkiewicza. Dom na Kozińcu miał być ostoją polskości w czasach, gdy kraj nie istniał na mapie świata. Na przełomie wieków stał się jednym z najprężniej działających ośrodków kulturalnych Zakopanego. Idee propagowane przez Jana Gwalberta kontynuowali jego synowie, Michał oraz Jan Gwalbert Henryk, którzy wraz z ojcem i matką spoczywają w grobowcu Pawlikowskich.

To jeden z największych grobowców na Starym Cmentarzu. Ma tradycyjną formę, a jego tablica nagrobna to masywny głaz z gładko opracowaną frontową częścią, ozdobioną rytymi i półplastycznymi inskrypcjami.

Juliusz Zborowski (1888-1965)

Historyk, etnograf, językoznawca, znawca Podhala.

Maria i Bronisław Dembowski na stałe osiedlili się w Zakopanem w 1886 roku. Zamieszkali w wynajętej od Wojciecha Roja góralskim domu zwanym „Chatą”. Byli jednymi z pierwszych badaczy i kolekcjonerów sztuki ludowej Podhala. Ich bogata kolekcja etnograficzna, przekazana pośmiertnie, stała się jednym z najważniejszych zbiorów Muzeum Tatrzańskiego – szczególnie w zakresie sztuki rodzimej.

Z inspiracji Bronisława Dembowskiego do Zakopanego przyjechał Stanisław Witkiewicz. Zafascynowany działalnością Dembowskich i autentycznym charakterem podhalańskiej twórczości – podjął się stworzenia stylu zakopiańskiego.

Drewniane krzyże zdobiące groby Dembowskich są niezwykłymi przykładami przenikania sztuki ludowej do form kultu religijnego. Bogato rzeźbione, ukazują piękno zakopiańskiej stylistyki, organiczne formy ludowe oraz głęboką więź człowieka z naturą i kulturą regionu. Szczególnym dziełem jest krzyż nagrobny Bronisława Dembowskiego, ozdobiony płaskorzeźbioną gałązką limby z szyszkami. Projekt wykonał Stanisław Witkiewicz, a rzeźbę zrealizował wybitny podhalański artysta Wojciech Roj.

Jan Krzeptowski Sabała (1809-1894)

Legendarny bajarz i bard z Krzeptówek, stary góral niezwykle ceniony przez doktora Tytusa Chałubińskiego. Był nieodłącznym towarzyszem słynnych kilkudniowych wycieczek w Tatry, podczas których zabawiał towarzystwo, grając na złóbcokach i snując barwne opowieści, spisywane m.in. przez Henryka Sienkiewicza. Ceniono go za mądrość życiową, talent opowiadacza oraz kultywowanie tradycji góralskich.

Jego dom, znajdujący się na Krzeptówkach, to najstarszy zachowany przykład tradycyjnego budownictwa góralskiego w Zakopanem. Jest to typowa chałupa z zagrodą góralską z połowy XIX wieku, wyposażona w zabytkowy sprzęt gospodarski.

Wspaniale rzeźbiony drewniany krzyż zdobiący grób Sabały wpisuje się w nurt nagrobków o charakterze ludowym. Autorem jego projektu był krakowski architekt Tadeusz Stryjeński, a wykonał go Tadeusz Wieczorek.

Tytus Chałubiński (1820-1889)

Warszawski lekarz, taternik i botanik, któremu Zakopane zawdzięcza ogromną promocję wśród warszawskich elit jako miejscowości uzdrowiskowej i wypoczynkowej. Był najwybitniejszym propagatorem Tatr wśród ludzi sztuki i nauki.

Jego wielką pasją były Tatry oraz kilkudniowe wycieczki, które organizował. Był jednym z najlepszych znawców tych gór i znakomitym turystą. W Zakopanem posiadał własny dom, w którym mieszkał i zmarł. Obecnie w tym miejscu, u zbiegu ulic Zamoyskiego i Chałubińskiego, znajduje się domek gospodarczy, położony na terenie rezerwatu przyrody „Las Chałubińskich”.

Zgodnie z jego życzeniem pochowano go na Starym Cmentarzu, co zapoczątkowało późniejsze pochówki zasłużonych osób na Pęksowym Brzyzku.

Władysław Orkan (Franciszek Smaciarz) (1875-1930)

Pisarz, publicysta, działacz podhalański.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)

Pisarz, czołowy poeta Młodej Polski, publicysta, taternik.

Stanisław Witkiewicz (1851-1915)

Malarz, pisarz, krytyk sztuki i twórca stylu zakopiańskiego. Na stałe osiadł w Zakopanem w 1894 roku, poświęcając się propagowaniu patriotycznych idei stylu narodowego. Upatrywał go w budownictwie góralskim i sztuce ludowej Podhala, które w jego przekonaniu pozostawały nieskażone wpływami zaborców i przechowywały pierwotne pierwiastki sztuki prapolskiej.

Mimo że nie był zawodowym architektem, to właśnie jemu Zakopane zawdzięcza unikatową architekturę, którą można podziwiać w willach takich jak „Koliba”, „Pod Jedlami” czy „Oksza”, a także w kaplicy w Jaszczurówce. Tworzył również projekty wyposażenia wnętrz, obejmujące przedmioty użytkowe, meble, stroje i biżuterię.

Znaczną część jego pracy pochłaniało malarstwo oraz publicystyka, dzięki której przyczynił się do rozpropagowania sztuki Podhala. Uwiecznił w swoich dziełach wybitne postacie, m.in. Jana Krzeptowskiego Sabałę, o którym mawiał, że jest „Homerem Tatr”.

Artysta zmarł w Lovranie, ale dzięki staraniom Marii Dembowskiej jego trumna została przewieziona do Zakopanego. Po uroczystym pogrzebie spoczął na Pęksowym Brzyzku.

Jego nagrobek ma formę symbolicznej iglicy, zwieńczonej zgodnie z wolą zmarłego żmudzkim krzyżem smuktaulis. Zaprojektował go jego bratanek, Jan Witkiewicz-Koszczyc. Ozdobna litewska kapliczka nawiązuje do żmudzkich korzeni artysty. Mogiła Witkiewicza znajduje się tuż obok grobów Tytusa Chałubińskiego i Sabały.

Bronisław Piłsudski (1866-1918)

Etnolog, etnograf, brat Józefa Piłsudskiego.

Karol Stryjeński (1887-1932)

Krakowski architekt i wybitny pedagog w Szkole Przemysłu Drzewnego. Dzięki wszechstronnemu wykształceniu artystycznemu dużą część swojej twórczości poświęcił architekturze. W przeciwieństwie do Stanisława Witkiewicza nie dążył jednak do wiernego odtwarzania detali sztuki ludowej. Postulował twórcze nawiązywanie do tradycji regionalnej i nadawanie jej nowych, nowoczesnych form.

Przykładem takiego podejścia są jego projekty budynków i elementów wyposażenia wnętrz utrzymane w stylu art déco w lokalnej odmianie, zwanej stylem kryształkowym. Dziś nurt ten określa się mianem drugiego stylu zakopiańskiego. Idee Stryjeńskiego wspierała jego żona - Zofia Stryjeńska, niezwykle utalentowana malarka i propagatorka nowoczesnego spojrzenia na kulturę góralską.

W 1926 roku Karol Stryjeński opracował projekt regulacji przestrzennej Zakopanego, w którym zaproponował podział miasta na strefy zabudowy. To właśnie on przewidział przeznaczenie terenów w okolicach Wielkiej Krokwi pod dzielnicę sportową.

Zmarł w Krakowie, gdzie początkowo został pochowany. Zgodnie z jego ostatnią wolą, prochy artysty przeniesiono na cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem, gdzie odbył się uroczysty pogrzeb.

Nad jego mogiłą wznosi się drewniany krzyż autorstwa Antoniego Kenara, nawiązujący do tradycyjnych, ludowych form. Jak wiele innych nagrobków na Starym Cmentarzu, jest on unikatowym dziełem sztuki. Krzyż w symboliczny sposób opowiada historię życia wybitnego twórcy.

Antoni Kenar (1906-1959)

Pedagog, rzeźbiarz, taternik.

Józef Kapeniak (1906-1977)

Pisarz, polski prozaik, narciarz.

Władysław Hasior (1928-1999)

Plastyk, nauczyciel, artysta, rzeźbiarz, malarz.

Antoni Rząsa (1919-1980)

Rzeźbiarz, artysta, pedagog.

Włodzimierz Wnuk (1915-1992)

Pisarz, publicysta, działacz podhalański.

Franciszek Marduła (1909-2007)

Lutnik, pedagog, narciarz, sportowiec.

Wacław Felczak (1916-1993)

Profesor, historyk, kurier i emisariusz Rządu RP na uchodźstwie.

Jerzy Ustupski (1911-2004)

Drukarz, olimpijczyk, sportowiec, działacz turystyczny

Tablice pamiątkowe wiszące na murze na końcu cmentarza:

Mieczysław Karłowicz (1876-1909)

Kompozytor, taternik, fotografik, narciarz.

Karol Szymanowski (1882-1937)

Kompozytor, pianista, pedagog, pisarz.

Oswald Balzer (1858-1933)

Polski historyk, reprezentant rządu Galicji w słynnym sporze z Węgrami o Morskie Oko.

Źródło:

"Przewodnik Cmentarz na Pęksowym Brzyzku" Maciej Pinkwart - wydanie I 2007 r.

---

AUTOR