Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem: Historia i opis grobów

W Zakopanem niedaleko dolnych Krupówek przy ulicy Kościeliskiej znajduje się tzw. Stary Kościółek i kapliczka Gąsieniców obok, których mieści się cmentarz na Pęksowym Brzyzku nazywanym Starym Cmentarzem. Ta wyjątkowa nekropolia jest jedną z najsłynniejszych w naszym kraju i o każdej porze roku przyciąga turystów.

Kiedy powstał Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem i kiedy został zabytkiem

Stary Cmentarz powstał ok.1850 roku, grunty pod niego prawdopodobnie ofiarował właściciel terenu Jan Pęksa. Pierwotnie był miejscem pochówku mieszkańców Zakopanego i okolic, były tu grzebane bliżej nieznane osoby młode, ofiary wypraw w Tatry lub gruźlicy.

W roku 1889 została na cmentarzu pochowana osoba sławna. Był nią niezwykle zasłużony dla Zakopanego, powszechnie znany i darzony wielkim poważaniem lekarz dr Tytus Chałubiński.

Dopiero w roku 1931 wojewódzki konserwator uznał cmentarza za zabytek narodowy. Początkowo powierzchnia cmentarza była większa, lecz w czasie okupacji hitlerowskiej Niemcy zmniejszyli go o prawie jedną trzecią, tworząc drogę prowadzącą do dolnej stacji kolejki na Gubałówkę. Bramę wiodąca na cmentarz została wykonana z Kuźnickiego żelaza, obok której wiszą tablice.

Pierwsza ze znamiennym napisem: "Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie. Zakopane pamięta 1848-1944". Druga tablica ku czci kurierów tatrzańskich z lat 1939-1944.

Przez zakopiański cmentarz prowadzi jedna aleja, po której bokach w kilku rzędach usytuowane są groby. Znaczna część nagrobków to wspaniałe dzieła sztuki z motywami podhalańskimi powstałe w pracowniach okolicznych artystów.

Skąd nazwa cmentarz zasłużonych na Pęksowym Brzyzku

Nazwa cmentarza pochodzi od nazwiska Pęksa darczyńcy ziemi, pierwszego właściciela gruntów, na których znajduje się cmentarz. Natomiast drugi człon nazwy pochodzi z gwary góralskiej gdzie brzyzek oznacza urwisko nad potokiem (stromą skarpę), która biegnie wzdłuż potoku Cicha Woda.

Często niewłaściwie nazywany jako cmentarz zasłużonych na Pęksowym Brzyzku, ponieważ znajdują się tutaj m.in. rodzinne mogiły okolicznych mieszkańców a nie tylko znanych osób. Obecnie na terenie Starego Cmentarz chowa się osoby zasłużone dla Zakopanego, Podhala i Polski oraz zmarłych, którzy mają tu rodzinne grobowce.

Za wejście na teren cmentarza pobierana jest opłata w wysokości 3 zł osoby dorosłe 1,50 zł dzieci i młodzież.

Groby na Starym Cmentarzu znanych osób

Z prawej strony głównej alei:

Jan Pęksa "Mielorz" (1822-1878)

Fundator cmentarza, powstaniec chochołowski, młynarz

Jędrzej Marusarz-Jarząbek (1877-1961)

Przewodnik tatrzański, ratownik TOPR, cieśla

Stefan Zwoliński (1900-1982)

Speleolog, legionista, fotograf, działacz turystyczny.

Stanisław Zubek (1896-1982)

Narciarz, producent nart.

Bronisław Czech (1908-1944) - grób symboliczny

Narciarz, olimpijczyk, taternik, ratownik górski, pilot i instruktor szybowców.

Stanisław Mateja-Torbiarz (1943-1994)

Ratownik TOPR, instruktor ratownictwa.

Janusz Kubica (1948-1994)

Ratownik TOPR, instruktor taternictwa i ratownictwa.

Maciej Rysula (1971-1997)

Taternik i alpinista

Stanisław Marusarz (1913-1993)

Sportowiec, olimpijczyk, narciarz, kurier tatrzański, trener.

Helena Marusarzówna (1918-1941)

Wybitna narciarka, łączniczka ruchu oporu, kurierka tatrzańska.

Stanisław Gąsienica-Szymków z Lasa (1890-1928)

Przewodnik, ratownik tatrzański.

Zbigniew Korosadowicz (1907-1983)

Taternik, geograf, nauczyciel, kartograf, naczelnik TOPR.

Mariusz Zaruski (1867-1941)

Generał, taternik, narciarz, marynarz, pisarz, malarz, założyciel i pierwszy naczelnik TOPR.

Stanisław Nędza-Kubiniec (1897-1976)

Pisarz, poeta, prozaik, działacz podhalański.

Kornel Makuszyński (1884-1953)

Pisarz, publicysta, felietonista.

Helena Roj-Kozłowska (1899-1955)

Artystka góralska, pisarka.

Andrzej Bednarz (1877-1967)

Lutnik, stolarz, nauczyciel lutnictwa.

Zofia Stecka (1917-2017)

Taterniczka, grotołaz, przewodniczka tatrzańska.

Jan Długosz (1929-1962)

Taternik, alpinista, pisarz.

Stanisław Gąsienica-Byrcyn (1887-1967)

Przewodnik tatrzański, ratownik górski.

Jędrzej Wala Starszy (1820-1896)

Przewodnik tatrzański

Zofia Radwańska-Paryska (1901-2001)

Botaniczka, taterniczka, pisarka, przewodniczka tatrzańska.

Witold Henryk Paryski (1909-2020)

Taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, ratownik TOPR, krajoznawca, pisarz.

Maciej Berbeka (1954-2013) - grób symboliczny

Himalaista, nauczyciel, przewodnik tatrzański i wysokogórski, ratownik TOPR, grafik i scenograf.

Piotr Malinowski (1944-1995)

Taternik, naczelnik TOPR, narciarz.

Marek Łabunowicz "Maja" (1972-2001)

Ratownik TOPR, muzyk.

Bartłomiej Olszański (1976-2001)

Ratownik TOPR, taternik.

Maciej Sieczka (1824-1897)

Przewodnik tatrzański

Józef Krzeptowski (1907-1983)

Przewodnik tatrzański, kurier tatrzański, gawędziarz.

Tadeusz Gąsienica-Giewont (1915-1999)

Ratownik górski, przewodnik tatrzański, muzykant i aktor góralski.

Z lewej strony głównej alei:

Józef Stolarczyk (1816-1893)

Ksiądz, pierwszy proboszcz zakopanego, taternik.

Andrzej Chramiec (1859-1939)

Lekarz, wójt Zakopanego, radny.

Michał Kirkor (1871-1907)

Taternik, lekarz, działacz Towarzystwa Tatrzańskiego.

Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939)

Publicysta, działacz ochrony przyrody, literaturoznawca, ekonomista, taternik.

Juliusz Zborowski (1888-1965)

Historyk, etnograf, językoznawca, znawca Podhala.

Jan Krzeptowski Sabała (1809-1894)

Gawędziarz, muzykant, myśliwy.

Tytus Chałubiński (1820-1889)

Lekarz, botanik, taternik, działacz społeczny, propagator turystyki górskiej, popularyzator Zakopanego.

Władysław Orkan (Franciszek Smaciarz) (1875-1930)

Pisarz, publicysta, działacz podhalański.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)

Pisarz, czołowy poeta Młodej Polski, publicysta, taternik.

Stanisław Witkiewicz (1851-1915)

Twórca stylu zakopiańskiego, architekt, malarz, pisarz, krytyk sztuki.

Bronisław Piłsudski (1866-1918)

Etnolog, etnograf, brat Józefa Piłsudskiego.

Karol Stryjeński (1887-1932)

Nauczyciel, plastyk, architekt, działacz turystyczny.

Antoni Kenar (1906-1959)

Pedagog, rzeźbiarz, taternik.

Józef Kapeniak (1906-1977)

Pisarz, polski prozaik, narciarz.

Władysław Hasior (1928-1999)

Plastyk, nauczyciel, artysta, rzeźbiarz, malarz.

Antoni Rząsa (1919-1980)

Rzeźbiarz, artysta, pedagog.

Włodzimierz Wnuk (1915-1992)

Pisarz, publicysta, działacz podhalański.

Franciszek Marduła (1909-2007)

Lutnik, pedagog, narciarz, sportowiec.

Wacław Felczak (1916-1993)

Profesor, historyk, kurier i emisariusz Rządu RP na uchodźstwie.

Tablice pamiątkowe wiszące na murze na końcu cmentarza:

Mieczysław Karłowicz (1876-1909)

Kompozytor, taternik, fotografik, narciarz.

Karol Szymanowski (1882-1937)

Kompozytor, pianista, pedagog, pisarz.

Oswald Balzer (1858-1933)

Polski historyk, reprezentant rządu Galicji w słynnym sporze z Węgrami o Morskie Oko.

Źródło:

"Przewodnik Cmentarz na Pęksowym Brzyzku" Maciej Pinkwart - wydanie I 2007 r.

---

AUTOR