Zakopane — śladami kurierów tatrzańskich

Zakopane i Podtatrze w czasie II wojny światowej było rejonem zamkniętym. W konsekwencji czego Polacy mieli utrudniony wstęp do miasta pod Tatrami, ponieważ wymagano od nich specjalnych, trudno dostępnych przepustek. Okres wojny dla Zakopanego była takim samym koszmarem jak dla innych polskich miast.

Położenie miasta zadecydowało o powstaniu i rozwoju ruchu kurierskiego właśnie tutaj. Podczas II wojny światowej, gdy Polska znajdowała się pod okupacją Niemiec, konspiracyjny polski ruch oporu utrzymała kontakt z polskim rządem emigracyjnym m.in. poprzez polskie placówki w Budapeszcie. Łączność tą utrzymywano za pośrednictwem kurierów tatrzańskich, była to grupa zaprzysiężonych żołnierzy SZP-ZWZ-AK (Służba Zwycięstwa Polski — Związek Walki Zbrojnej — Armia Krajowa).

Podczas swojej działalności przenosili oni dla ruchu oporu meldunki, rozkazy, pieniądze, prasę podziemną, broń, materiały informacyjne i dywersyjne przez Tatry lub Podtatrze i Słowację na Węgry. Kurierzy przeprowadzali również osoby wojskowe i cywilne, emisariuszy, instruktorów wojskowych i inne osoby. Część z nich udawało się do wojska polskiego w zachodniej Europie. Działali w ramach Ekspozytury „W” oraz wojskowej i cywilnej Bazy Wywiadowczo-Łącznikowej „W”, od grudnia 1939 r. do końca niemieckiej okupacji.

Kurierzy Tatrzańscy

Bronisław Czech i Stanisław Marusarz

Kurierami Tatrzańskim głównie byli młodzi mieszkańcy Podhala — górale, zakopiańczycy, przewodnicy tatrzańscy, sportowcy, taternicy oraz ratownicy górscy, wszyscy sprawni fizycznie i znający świetnie Tatry. Punktami wyjściowymi dla kurierów na Podhalu było głównie Zakopane, Chochołów i Waksmund.

Z Zakopanego wędrowali zazwyczaj przez Tatry np. przez Przełęcz pod Kopą Kondracką lub przez Tomanową Przełęcz, zimą poruszali się na nartach. Przez Słowację, która współpracowała z Niemcami, kurierzy czasem podróżowali koleją częściej samochodami, zdarzało się też na piechotę, Węgry pokonywali przeważnie koleją.

Wielu kurierów nie przeżyło okupacji i zginęło na szlaku, wielu dostało się w ręce niemieckie lub słowackich służb granicznych, część przetrzymywana była w niemieckich więzieniach lub wywieziona do obozów zagłady. Warto przespacerować się ulicami Zakopanego i poznać miejsca związane z działalnością kurierów tatrzańskich oraz upamiętniające tych wspaniałych ludzi.

1. Pensjonat Palace

Pensjonat mieszczący się przy ul. Chałubińskiego został wybudowany w 1930 r. przez Włodzimierza Schneidera w miejscu, gdzie do 1928 r. stała „Pepita” - dom w stylu zakopiańskim zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza. Podczas okupacji mieściła się tutaj siedziba Gestapo, gdzie więziono i torturowano Polaków z obszaru Podhala i z kraju. W tym czasie pensjonat zyskach ponurą nazwę katowni Podhala. To mroczne skojarzenie odsuwa na dalszy plan lepsza pamięć o pensjonacie, słynącym przed wojną ze świetnej kuchni, komfortu, wygodnych tarasów i znakomitych gości.

Palace Zakopane

Przez cele Palace przeszło kilkanaście tysięcy osób, przez sześć lat okupacji więziono i torturowano mieszkańców Podhala, wykonywano egzekucje. W szczególności represjonowana była inteligencja zakopiańska — nauczyciele, lekarze sportowcy. Przez piwnice siedziby gestapo przeszło wiele tysięcy Polaków, tylko niewielka ich część wyszła na wolność. Siedziba gestapo w Palace była aktywna niemal do ostatnich dni okupacji.

Pamięć o nich uczczono tablicą pamiątkową, w 1983 roku zainicjowano organizowanie w piwnicach budynku Muzeum Martyrologi Podhala. Po wojnie w Palace znajdowało się sanatorium ZBoWiD, następnie żłóbek tygodniowy. W 1991 roku willa została reprywatyzowana, a w 1992 r. zaczęło tu funkcjonować Społeczne Liceum Ogólnokształcące. Później willa była własnością prywatną, były tutaj organizowane noclegi.

W grudniu 2017 roku miasto Zakopane zakupiło budynek od prywatnego właściciela. Następnie dzięki środkom przekazanym przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Muzeum Tatrzańskie nabyło od Miasta Zakopane willę Palace, natomiast część Miasto Zakopane przekazało w formie darowizny. Obecnie mieści się tutaj jego filia — Muzeum Palace, gdzie znajduje się ekspozycja poświęcona II wojnie światowej. Jest to hołd pamięci należny wszystkim ofiarom terroru niemieckiego.

2. Willa „Stokrotka”

Przy ulicy Chałubińskiego 23 znajduje się, wybudowany 1900 r. wybudowany w stylu zakopiańskim drewniany dom o nazwie Stokrotka. Niewielka willa była własnością Emilii Korosteńskiej. W trakcie okupacji przez pewien okres znajdował się tutaj punkt kontaktowy kurierów. Utrzymywał łączność między Generalną Gubernią a polskimi ośrodkami na Węgrzech.

Dom Stokrotka w Zakopanem

3. Willa „Telimena”

W willi „Telimena” przy ul. Do Białego 7 obecnie znacznie przebudowanej i powiększonej mieścił się punkt kontaktowy kurierów.

Oddziału Łączności Konspiracyjnej Komendy Głównej AK, działającego pod kryptonimem „Zagroda”. Budynek był dzierżawiony przez prowadzące tam pensjonat Marię Drzewiecką z córką. Oficjalnie pensjonaty dla żołnierzy Wermachtu potajemnie pełniły funkcję składu nielegalnych materiałów przenoszonych przez granicę oraz „poczekalni” dla żołnierzy i ludności polskiej oczekującej przejścia na Węgry.

W „Telimenie” po sławnej ucieczce 2 lipca 1940 roku z więzienia na Montelupich w Krakowie ukrywał się przed ponowną ucieczką na Węgry Stanisław Marusarz. Widział się on wtedy dwukrotnie ze swoimi rodzicami, ale nie w domu rodzinnym, przy Drodze do Wantuli (dom był obserwowany przez Niemców), leczu swojego ojca chrzestnego Jana Karpiela.

Telimena Zakopane

W Telimenie przechowywano również broń, jak pisał Stanisław Marusarz:

„Strych Telimeny był małym arsenałem dla potrzeb podziemia. O ile mi wiadomo, broń pochodziła z obozów polskich na Węgrzech i należała do wyposażenia bojowego żołnierzy i oficerów armii polskiej, którzy w następstwie wojny wrześniowej przeszli na terytorium tego kraju”.

Paradoksem jest, że „Telimenie” w marcu 1940 r. toczyły się rokowania między Gestapo a NKWD na temat nawiązania ścisłej współpracy między policjami politycznymi sojuszników. Obie panie Drzewieckie z „Telimeny”, zostały przez Gestapo aresztowane i wywiezione do KL w Oświęcimiu, gdzie zginęły w 1942 r.

4. Willa „Dafne” przy ul. Jagiellońskiej 10

W willi Dafne Marii Fedakowej w początkowych latach okupacji mieścił się punk przerzutowy. Tutaj zatrzymywały się osoby, uciekające przez Tatry na Węgry. W 1940 r. przypadkowo odkryto placówkę — wpadka nastąpiła przez nieświadomość czy głupotę służącej, która zdekonspirowała ukryty w piecu mały aparat nadawczy krótkofalowy. Gestapo otoczyło willę, aresztowało kilkadziesiąt przebywających tam osób. Córka właścicielki Wiktoria Fedak — Usia wzięła całą odpowiedzialność na siebie, aby chronić matkę. Rozstrzelano ją w Krzesławicach pod Krakowem.

Matkę, za dużą kwotę okupu udało się z rąk niemieckich oprawców uwolnić. Przesiedziała jednak w więzieniu szereg miesięcy. Po wojnie kierownikiem kompleksów bomów wypoczynkowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych był przez 20 lat ppłk Alfons Filar, który napisał wiele książek poświęconych działalności kurierów tatrzańskich m.in. „Opowieści tatrzańskich kurierów”, „Bohaterowie zielonych granic”

5. Pawilon przy skoczni Wielka Krokiew

Na terenie skoczni narciarskiej Wielkiej Krokwi im. Stanisława Marusarza mieści się w pawilonie niewielkie Muzeum poświęcone temu znakomitemu Zakopiańczykowi. Stanisław Marusarz znakomity sportowiec, narciarz, skoczek, wicemistrz świata w skokach.

Wielka Krokiew im. Stanisława Marusarza

Zaraz po wybuchu II wojny światowej włączył się do działalności konspiracyjnej jako łącznik i kurier na trasie Zakopane — Budapeszt przerzucał ludzi i materiały na Węgry. Aresztowany, dwukrotnie uciekał z więzienia, za drugim razem brawurowo z wiezienia na Montelupich w Krakowie.

Od stycznia 2014 r. w pawilonie przy Krokwi znajduje się stała ekspozycja, przedstawiająca bogate życie Marusarza, archiwalny film z jego skoków, o raz przedmioty i trofea należące do tego znakomitego sportowca.

6. Plac Niepodległości

Miejsce nieopodal Krupówek przed wojną w latach 30 ubiegłego wieku był tu zakopiański Rynek. Plac Niepodległości w okresie okupacji hitlerowskiej został nazwany Adolf Hitler Platz, po wojnie nazwany został Placem Zwycięstwa, by w 2012 r. wrócić do nazwy Plac Niepodległości.

Tablice z nazwiskami Kurierów Tatrzańskich

W 2016 nastąpiło tutaj uroczyste odsłonięcie pamiątkowych tablic upamiętniających z imienia i nazwiska kurierów tatrzańskich. Odsłonięcie odbyło się w 100 rocznicę urodzin dr. Wincentego Galicy, jednego z kurierów tatrzańskich, który przez całe życie pielęgnował pamięć o kurierach tatrzańskich i ofiarach z czasów II wojny światowej, a także w 100 rocznicę urodzin profesora Wacława Felczaka, szefa kurierów tatrzańskich.

Dom Bronisława Czech w Zakopanem

Obok placu stoi dom, w którym mieszkał Bronisław Czech — słynny przedwojenny narciarz, skoczek, wielokrotny mistrz Polski i uczestnik igrzysk olimpijskich. W początkowym okresie okupacji niemieckie był również kurierem tatrzańskim. W 1940 r. Bronisław Czech został aresztowany przez gestapo. Po odmowie trenowania niemieckich zawodników został przewieziony do Obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie po czterech latach zmarł z wycieńczenia. W niewielkim domu w latach 1980-90 była czynna Izba Pamięci Bronisława Czech, gdzie można było oglądać pamiątki, zdjęcia i trofea narciarskie.

7. Stary Cmentarza w Zakopanem

Mieszczący się przy ulicy Kościeliskiej Stary Cmentarz to najstarsza nekropolia Zakopanego. Niegdyś zwykły wiejski cmentarz od 1931 r. miejsce to jest obiektem chronionym. W czasie okupacji Niemcy zlikwidowali część cmentarza. Po prawej stronie bramy wejściowej na cmentarz znajduje się podłużna marmurowa tablica. Została ona umieszczona w 1990 roku z inicjatywy Wincentego Galicy. Znajdują się na niej nazwiska kurierów tatrzańskich, pełniących służbę jako łącznicy zagraniczni Komendy Głównej AK.

Grób Józefa Krzeptowskiego na Starym Cmentarzu w Zakopanem

Na terenie cmentarza znajdziemy również groby kurierów tatrzańskich. Po prawej stronie Grób Stanisława Marusarza i zaraz obok jego siostry Heleny Marusarzówny. Z tyłu ma symboliczną mogiłę ich przyjaciel Bronisław Czech. W dalszej części cmentarza w głębi wielki tatrzański oznacza grób Józefa Krzeptowskiego „Ujka” nazywanego królem kurierów tatrzańskich.

Po lewej stronie pod samym murem spoczywa profesor Wacław Felczak, dowódca służby kurierskiej w Karpatach i organizator działalności kurierów tatrzańskich. Sam również jako kurier kilkakrotnie przechodził przez Tatry.

8. Dom Klimka Bachledy

Przy ulicy Kasprusie 16 nieco w głębi stoi niewielki drewniany dom, w którym w latach 1875-1910 mieszkał najsławniejszy z przewodników — Klimek Bachleda. Jego wnukiem, mieszkającym również w tym domu był Jan Bobkowski. Sportowiec — narciarz, który w 1939 r. był reprezentantem Polski i starował podczas FIS-u w Zakopanem w konkurencjach klasycznych. W 1939 r. brał udział w kampanii wrześniowej. Z początkiem 1940 roku wstąpił do ruchu oporu, a po przedostaniu się przez Tatry i Słowację do Budapesztu rozpoczął służbę kurierską, wielokrotnie przekraczając granice.

Źródło:

„Zakopane czasu okupacji” Henryk Jost

„Zakopane przewodnik historyczny” Lidia Długołęcka, Maciej Pinkwart

„Na skoczniach Polski i Świata” Stanisław Marusarz

---

AUTOR

Michał Jarząbek-Giewont

Przewodnik tatrzański — ponad 10 lat doświadczenia w oprowadzaniu po Tatrach i Zakopanem. Rodowity góral z Zakopanego i miłośnik przyrody tatrzańskiej. Przewodnictwem zajmuje się zawodowo. Prywatnie pasjonat jazdy na rowerze, skiturów oraz fotografii krajobrazów górskich.