Zakopane — historia miasta pod Tatrami

Historia Zakopanego jest niezwykle ciekawa i fascynująca. Znana bodajże każdemu miłośnikowi górska miejscowość usytuowana między Tatrami a Gubałówką. Z początku niewielka osada pasterska, obecnie miasto o charakterze turystyczno — sportowo — uzdrowiskowym. Poniżej garść informacji i historyczne kalendarium tej górskiej miejscowości.

Skąd wzięła się nazwa Zakopane?

Ciekawa jest historia Zakopanego jako osady góralskiej i jej nazwa.

Początki można datować na XVII wiek, kiedy to tereny te były używane przez pasterzy do wypasu owiec. Pierwsza zachowana pisemna wzmianka o Zakopanem pojawia się w 1605 roku, w kronice Parafii Czarnodunajeckiej. Nazwa wywodzi się najprawdopodobniej od określenia „kopane”, oznaczającego miejsce wykarczowane w lesie dla celów gospodarczych.

Natomiast ludowe podanie głosi, że Zakopane swoją nazwę zawdzięcza od rzekomego faktu zakopania w ziemię ziaren zboża przez pasterza, szukającego w wśród polan miejsca nadającego się do zasiedlenia. Ponieważ siew pięknie zakiełkował, pasterz ten, którego z powodu noszenia pręgowanej cuchy nazywano gąsienicą, osiedlił się tutaj na stałe, dając początek nowej osadzie. Pierwszy przywilej osadniczy tej miejscowości pod Tatrami wydał Stefan Batory, a potwierdzić miał to później Michał Korybut Wiśniowiecki.

Przez długie dziesiątki lat, osada nie różniła się niczym od kilkunastu podobnych porozrzucanych w okolicy. W końcu XVII w. okolicach Cichej Wody bracia Paweł i Jędrzej Gąsienica wybudowali pierwszy młyn. Początkowi osadnicy zajmowali się karczowaniem polan, rolnictwem, pasterstwem a część z nich kłusowała oraz trudniła się zbójnictwem.

Położenie Zakopanego - historia osady górskiej

Zakopane to najwyżej usytuowane miasto w Polsce, ograniczone od pd. masywem Tatr a od pn. Pasmem Gubałowskim. Położone jest w szerokiej, dość płaskiej kotlinie, która jest częścią Rowu Podtatrzańskiego. Kotlinę Zakopiańską przecinają płynące z głębi Tatr bystre potoki, z których głównym jest płynąca z zachodu na wschód Cicha Woda. Centralny punk mieści się przy Krupówkach nieopodal poczty, znajduję się na wysokości 838 m.

Miasto posiada gęstą sieć ulic, z których najbardziej znane są Krupówki, nieopodal nich znajduje się niewielki Plac Niepodległości oraz nieduży park miejski im. Józefa Piłsudskiego. Poszczególne części  noszą osobne nazwy pochodzące od osiedli góralskich, z których powstały lub od dawnych właścicieli. Charakterystyczną górą i symbolem Zakopanego jest widziany praktycznie z każdej części miasta Giewont.

Najstarsze miejsca i części Zakopanego

Niezwykle istotne dla Zakopanego było założenie w Kuźnicach huty żelaza, które największą świetność miały za czasów rodziny Homolaczów. Pierwsi wędrowcy zmierzający w Tatry nocowali w Kuźnickich hamrach.

W 1845 roku dzięki staraniom Edwarda i Klementyny Homolaczów zostaje utworzona w Zakopanem parafia, a dwa lata później w dzielnicy „nawsie” staje pierwszy drewniany kościół parafialnych oraz pierwszy cmentarz na Pęksowym Brzyzku. Natomiast pierwszym proboszczem zostaje pochodzący z Wysokiej koło Jordanowa ks. Józef Stolarczyk, postać niezwykle ważna i zasłużona dla rozwoju Zakopanego.

Pierwsi letnicy zaczynają pojawiać się w połowie XIX w. a właściwy rozgłos miejscowości o walorach zdrowotnych i turystycznych, zyskuje Zakopane po przybyciu na Podhale dra Tytusa Chałubińskiego. Przyjęto się uważać rok 1873, od kiedy to doktor zaczął stale przyjeżdżać do Zakopanego i rozgłosił wieść o zdrowotności klimatu górskiego, za rok „odkrycia” tego miejsca dla szerokiego świata.

Wprawdzie zainteresowanie Tatrami już od połowy XIX wieku było duże, to jednak dopiero od czasów Chałubińskiego można mówić o błyskotliwej karierze Zakopanego oraz wszystkiego, co góralskie. To właśnie ta postać przyczyniła się w szczególny sposób do spopularyzowania Zakopanego i Tatr.

Rozwój Zakopanego i turystyki

W 1873 r. zostaje założone Towarzystwo Tatrzański, które zajmuje się popularyzacją Tatr i dba o rozwój infrastruktury turystycznej, również w Zakopanem. To właśnie dzięki TT powstają pierwsze inwestycje komunalne w Zakopanem np. oświetlenie ulic, budowa Dworca Tatrzańskiego, organizacje poczty i  telegrafu, założenie Szkoły Przemysłu Drzewnego, pierwsze prace w zagospodarowaniu Tatr: budowa altan i schronisk, wytyczanie szlaków, pierwsze ubezpieczenia i znakowania szlaków, zorganizowanie przewodnictwa i ratownictw górskiego, pierwsze kroki na drodze propagowania idei ochrony przyrody i naturalnego środowiska.

W 1889 r. dobra zakopiańskie zostają zakupione przez hr. Władysława Zamoyskiego, osoby niezwykle zasłużonej dla rozwoju miejscowości i ochrony przyrody Tatr. Hrabia stworzył podwaliny pod przyszłe utworzenie Parku Narodowego. W tym okresie Stanisław Witkiewicz zaczyna projektować pierwsze budynki w stylu zakopiańskim, między innymi Kolibę i Willę pod Jedlami. W 1899 roku do Zakopanego zostaje doprowadzona linia kolejowa, co w znaczący sposób wpływa  na rozwój miejscowości.

Lata 1873-1914 były okresem stale wzrastającej mody na Zakopane. Zasługują one na miano „złotych lat”— nie z powodu wzrastającej popularności i rozwijającego się ruchu turystycznego, ale dlatego, że Tatry i Zakopane odgrywały wówczas dużą rolę w kulturze polskiej. W latach międzywojennych miasto nadal przeżywało wielki rozwój, jednak czasy Chałubińskiego i Witkiewicza należy uznać za najbujniejsze i najciekawsze w życiu podhalańskim.

Zakopane jako uzdrowisko i kulturowa stolica Polski

Zakopane staje się coraz bardziej popularne, w okresie letnim goszczą tutaj osoby z elit intelektualnych, kulturalnych oraz politycznych Polski m. in. Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski, Maria Konopnicka, Helena Modrzejewska, Stanisław Witkiewicz, Ignacy J. Paderewski, Tadeusz Boy-Żeleński, Maria Skłodowska-Curie, Jan Kasprowicz, Leopold Staff.

W okresie międzywojennym Zakopane jest głównym ośrodkiem lecznictwa gruźlicy. W 1933 roku miasto otrzymuje prawa miejskie, rośnie również znaczenie miejscowości jako zimowej stolicy Polski. Przyczyniają się do tego dwukrotnie odbywające się w latach 1929 i 1939 roku mistrzostwa świata w narciarstwie FIS. Wtedy powstaje wiele obiektów sportowych, m.in. w 1925 r. zostaje wybudowania skocznia narciarska na zboczach Krokwi.

W tym okresie zostają wybudowane: kolej linowa na Kasprowy Wierch oraz kolej linowo — terenowa na Gubałówkę, wszytko to staje się magnesem przyciągającym miłośników narciarstwa. W 1933 r. Zakopane otrzymuje prawa miejskie.

Okres okupacji Hitlerowskiej

Okres okupacji hitlerowskiej to ciężkie czasy dla Zakopanego. W tych trudnych czasach wielu górali i zakopiańczyków działało w konspiracji. Zakopane i Tatry należały do głównych kurierskich punktów przerzutowych z Polski na Węgry i z powrotem. Działalnością tą zajmowało się wielu kurierów, wśród których było wielu sportowców i przewodników tatrzańskich.

Kurierzy tatrzańscy przeprowadzali przez Tatry i Słowację na Węgry uchodźców, jak również dostarczali państwu podziemnemu wsparcia materialnego oraz łączności. Z bardziej znanych osób kurierami byli m.in. Helena Marusarzówna, Stanisław Marusarz, Józef Krzeptowski.

Zakopane w czasie okupacji poniosło wielkie straty, przeszło jedna piąta mieszkańców została stracona, wywieziona bądź poddana represją. W pensjonacie Palace miało swoją siedzibę gestapo, miejsce to zyskało ponurą nazwę „Katowni Podhala”. 29 stycznia 1945 miasto zostaje wyzwolone przez wojska radzieckie.

Zakopane po II wojnie światowej

W okresie powojennym na terenie Zakopanego powstaje wiele ośrodków turystycznych FWP, a turystyka nabiera masowego charakteru. Po 1990 roku następuje zmiana, turystyka masowa i zakładowa zmienia się na przyjazdy rodzinne i indywidualne wyjścia w Tatry. Najważniejszym wydarzeniem w historii miasta ostatnich lat był pobyt w Zakopanem i Tatrach papieża Jana Pawła II, podczas pielgrzymek do Ojczyzny w latach 1983 i 1997 r.

Zakopane jest nadal ważnym ośrodkiem kultury i sztuki ludowej. Pielęgnowane są tu tradycje regionalne i folklor góralski, zachowuje się gwarę i tradycyjne stroje, działają liczne kapele i ludowe zespoły. Dzięki licznym muzeom i galerią sztuki  w Zakopanem można podziwiać eksponaty etnograficzne, historyczne, przyrodnicze, geologiczne, dzieła sztuki ludowej i rzemiosła góralskiego.

Na terenie miasta nadal można podziwiać wiele zabytków i pozostałości dawnych czasów. Pomimo różnych niedogodności jak np. drogi dojazdowe, Zakopane cieszy się niesłabnącą popularnością wśród turystów, tych krajowych oraz zagranicznych. Oprócz znanych niemal każdemu atrakcji i miejsc, można tutaj nadal znaleźć wiele zacisznych i bardzo ciekawych zakątków czekających na odkrycie.

Miasto ma bogatą bazę noclegową, od wysokiej klasy hoteli przez pensjonaty, motele, zajazdy ośrodki wypoczynkowe i wczasowe, schroniska górskie i młodzieżowe, kempingi po kwatery prywatne.

Historia Zakopanego obejmuje ponad czterysta lat, poniżej jedne z ważniejszych faktów i wydarzeń - kalendarium:

1605 r. — Informacja o Zakopanem pojawia się Kronice Parafii Czarnodunajeckiej.

1624 r. — W spisie starostwa w Nowym Targu, pojawia się nazwa „Nowa Osada”, łącząca pojedyncze polany Gąsieniców, Toporów, Bachledów i Jarząbków.

1630 r. 20 kwietnia — Król Zygmunt II Waza nadaje polanę Żywczańskie Jędrzejowi Jarząbkowi z Bańskiej. Dokument znany jest jednymi z późniejszych odpisów.

Przed 1694 r. — rodzeństwo Jędrzej i Paweł Gąsienicowie budują młyn „na Zakopanem”

Przed 1756 r. — W Kuźnicach zostaje utworzona huta żelaza, podobno z polecenia starosty nowotarskiego Franciszka Rychtera.

1773 r. 16 sierpnia — Starostwo nowotarskie razem z Zakopanem zostaje włączone do Austriacki dóbr kameralnych.

ok. 1800 r. — Zostaje wybudowana pierwsza kaplica w centrum osady tzw. nawsiu. Jej fundatorem jest Paweł Gąsienica.

1806-10 r. — Właścicielem huty w Kuźnicach zostaje Jan Wacław Homolacs.

1824 r. 24 maja — Dobra zakopiańskie nabywa Emanuel Homolacs.

1847 r. — zostaje wybudowany pierwszy kościół parafialny w Zakopanem.

1848 r. 6 stycznia — Ksiądz Józef Stolarczyk zostaje pierwszym proboszczem zakopanego.

1860 r. — zostaje wydany pierwszy polski przewodnik po Tatrach, autorstwa ks. Eugeniusz Janoty.

1869 r. 31 grudnia — kolejnym właścicielem dóbr zakopiańskich zostaje Ludwig Eichborn.

1870 r. — Ukazuje się pierwsze wydanie „Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnicy” autorstwa Walerego Eljasza-Radzikowskiego.

1873 r. — W okresie letnim na dłużej w Zakopanem zatrzymuje się dra Tytus Chałubiński.

1873 r. 3 sierpnia — zapada postanowienie o powołaniu Towarzystwa Tatrzańskiego.

1874 r. — Z inicjatywy Towarzystwa Tatrzańskiego w domu Józefa Krzeptowskiego powstaje pierwsze kasyno-klub, biblioteka i wypożyczalnia sprzętu sportowego.

1875 r. — W Kuźnicach powstaje pierwszy zakład wodoleczniczy doktora Ludwika Ganczarskiego.

1877 r. 12 sierpnia — Zostaje poświęcony plac pod budowę murowanego kościoła przy Krupówkach. W październiku ruszają pierwsze prace.

1879 r. — Zamknięcie hut w Kuźnicach.

1885 r. 3 listopada — Zakopane otrzymuje statut klimatyczno-leczniczej stacji zatwierdzonej przez Lwowskie Namiestnictwo Galicji.

1886 r. — Powstaje „Hotel pod Gewontem” Romualda Kuliga — pierwszy hotel w Zakopanem.

1887 r. — Zostaje otwarty największy zakopiański zakład wodoleczniczy — własność doktora Andrzeja Chramca.

1888 r. — Zostaje założone Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego.

1889 r. 9 maja — Dobra zakopiańskie zostają kupione przez hr. Władysława Zamoyskiego.

1889 r. 4 listopada — W Zakopanem umiera dr Tytus Chałubiński i zostaje pochowany na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku.

1892-1893 r. — Powstaje willa Koliba — pierwszy dom w Stylu Zakopiańskim.

1899 r. 21 stycznia — Duży pożar niszczy centrum Krupówek.

1899 r. 25 października — Zostaje otwarta linia kolejowa na trasie Chabówka-Zakopane

1901 r. — Na Giewoncie zostaje zamontowany żelazny krzyż

1902 r. 7 czerwca — Wójtem Zakopanego zostaje dr Andrzej Chramiec.

1907 r. 5 grudnia — Powstaje Zakopiański Oddział Narciarski następnie przekształcony w Sekcję Narciarską Towarzystwa Tatrzańskiego.

1908 r. — Zostaje otwarty nowy cmentarz przy ulicy Nowotarskiej.

1909 r. 11 grudnia — Powołane zostaje Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe z Mariuszem Zaruskim jako pierwszym naczelnikiem

1918 r. — Powstaje w Zakopanem Organizacja Narodowa ze Stefanem Żeromskim jako przewodniczącym.

1919 r. — W centrum miasta zostaje uruchomiona elektryczność.

1925 r. — Otwarcie Wielkiej Skoczni na Krokwi.

1929 r. 4-11 lutego — W Zakopanem odbywają się Narciarskie Mistrzostwa FIS.

1933 r. — Zakopane otrzymuje prawa miejskie

1936 r. 29 lutego — Uruchomienie kolejki linowej na Kasprowy Wierch.

1938 r. 20 Grudnia — Rusza kolej linowo-terenowa na Gubałówkę.

1939 r. 11-19 lutego — Narciarskie Mistrzostwa Świata FIS w Zakopanem.

1939 r. — Zakopane zostaje zajęte przez wojska słowackie i niemieckie.

1940 r. — Zostaje utworzony zakopiański obwód ZWZ.

1942 r. — Miasto zostaje ogłoszone strefa zamkniętą.

1945 r. 29 stycznia — Żołnierze Armii Czerwonej bez walki zajmują Zakopane.

1945 r. 5 lutego — Wyprawa ratowników TOPR po rannych partyzantów w rejonie Salatyńskiego Wierchu na Słowacji.

1947 r. — Wydzielenie Zakopanego z powiatu Nowotarskiego.

1962 r. luty-marzec — Odbywają się Narciarskie Mistrzostwa Świata FIS w Zakopanem

1966 r.— W Willi opolanka zostaje otwarte Muzeum Kornela Makuszyńskiego.

1971 r. — Do użytku zostaje oddany nowoczesny budynek szpitala na Kamieńcu.

1976 r. — W willi Atma zostaje otwarte Muzeum Karola Szymanowskiego.

1982 r. — Zostaje przywrócony tzw. kulturowy wypas owiec w Tatrach.

1986 r. 15 czerwca — Z Powązek na Stary Cmentarz zostają przeniesione prochy Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

1990 r. — Następuje reaktywowanie TOPR.

1993 r. 5-14 lutego — W Zakopanem odbywa się Zimowa Uniwersjada.

1994 r. 1 grudnia — Likwidacja Gminy Tatrzańskiej i utworzenie gmin W Poroninie, Kościelisku i Zakopanem.

2003 r. — Dawny teren dworki w Kuźnicach zostaje przekazany w zarząd Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu.

2008 r. — Koniec prac rewitalizacji Zespołu Dworsko Parkowego położonego w Kuźnicach.

2008 r. — Koniec remontu kolejki na Kasprowy Wierch.

2017 r. — Gmina zakupiła budynek Palac.

2023 r. — Do użytku zostaje oddany odnowiony dworzec zakopiański.

---

AUTOR