Przejdź do treści

Znane postacie dawnego Zakopanego

Przewodnik tatrzański
Opublikowane według Michał Jarząbek-Giewont w Tatry · 21 Marzec 2016
Do rozwoju tatrzańskiej turystyki, poznania Zakopanego, Tatr i góralszczyzny przyczyniło się wiele znakomitych osób. Poniżej przedstawiona została w kolejności alfabetycznej, subiektywną listę właśnie takich postaci. Poniższe wpisy mają charakter skrótowy, więcej szczegółów można znaleźć w opracowaniach biograficznych lub encyklopediach.


TYTUS CHAŁUBIŃSKI (1820-1889)


dr. Tytus ChałubińskiTaternik, słynny lekarz warszawski drugiej połowy XIX wieku. Z zamiłowania zajmował się również botaniką, chemią i mineralogią (zbiory ofiarował Muzeum Tatrzańskiemu). Od 1873 r. regularnie i na długie okresy bywał w Zakopanem, by później zamieszkać tutaj na stałe. Był zapalonym turystą i organizatorem wielodniowych wycieczek oraz wypraw w Tatry, do których wynajmował tragarzy, góralskich muzykantów oraz najlepszych przewodników.
W turystyce wysokogórskiej wprowadził tzw. wycieczki bez programu, których uczestnicy, znając jedynie punkt docelowy wyprawy, powierzali przywódcy wybór tras i organizację etapów wycieczki. Przemierzył ważniejsze szlaki w Tatrach Wysokich, uważane wówczas za trudne.

Głównymi towarzyszami podczas wycieczek w Tatry byli przewodnicy górscy: Szymon Tatar, Wojciech Roj, Bartuś Obrochta oraz Sabała. Był zwany „królem Tatr”, rozpropagował Zakopane w kręgach ludzi sztuki i nauki. Istotnie przyczynił się do popularyzacji Tatr w społeczeństwie polskim. W 1873 roku Chałubiński z narażeniem własnego życia zdołał opanować w Zakopanem epidemię cholery. Dzięki staraniom doktora Zakopane zostało uznane za Stację Klimatyczną, był jedną z osób zakładających Szkołę Sznycerską, zorganizował kasę pożyczkową dla górali, był jednym z założycieli Towarzystwa Tatrzańskiego.

Prowadził w Tatrach badania botaniczne oraz geologiczne. Tytus Chałubiński spoczywa na Starym Cmentarzu obok nieodłącznego towarzysza górskich wypraw-Sabały. Jedna z głównych ulic Zakopanego, szpital oraz Muzeum Tatrzańskie nosi jego imię. W Tatrach pomiędzy Głaźną Turnią a Kopą nad Wrotami znajduje się przełęcz nazwana Wrotami Chałubińskiego, prowadzi na nią turystyczny szlak znad Morskiego Oka.

Odbywa ważniejsze wycieczki tatrzańskie:
1874 - na Gierlach, w towarzystwie ks. J. Stolarczyka;
1876 - na Wysoką, z udziałem 6 taterników (T. i L. Chałubiński-syn, ks. J. Stolarczyk, ks. A. Sutor, L. Świerz, B. Dembowski) i 13 przewodników i muzykantów;
1877 - do Morskiego Oka, z udziałem B. Rajchmana, Sabały; wycieczka na cześć prof. J. Aleksandrowicza;
1878 - 6-dniowa wycieczka bez programu, opisana przez autora;
1879 - na Łomnicę, z udziałem B. Rajchmana;
1882 – przez Hlińską Dolinę, Przełęcz Mięguszowiecką do Morskiego Oka, celem zaznajomienia z Tatrami dwóch Belgów: K. Bulsa i A. Couvreta.

Ogłosił m.in. prace: wspomnienia Sześć dni w Tatrach („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego", 1879), artykuł o Podhalu, przerobiony i rozszerzony przez Augusta Wrześniowskiego i pod jego nazwiskiem („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”, 1882) oraz szereg prac botanicznych o mchach: Spis mchów zebranych i oznaczonych z wycieczek w Tatry w r. 1876 („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”),
1878), Spis mchów zebranych i oznaczonych z wycieczek w Tatry w 1876 i 1877, („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego", 1879), dzieła po łacinie: Grimmieae tatrenses [...] wraz z tablicami „Pamiętnik Fizjograficzny”, 1882), Enumeratio muscorum frondosorion tatrensium (...) wraz z mapą Tatr (1886).


WALERY ELIASZ — RADZIKOWSKI (1841-1905)


WALERY ELIASZ — RADZIKOWSKIArtysta malarz, grafik, autor przewodników tatrzański, działacz Towarzystwa Tatrzańskiego. W Zakopanem i Tatrach przebywał bardzo często, jako pierwszy nie góral wybudował dom w stylu szwajcarskim przy ulicy Krupówki w Zakopanem (słynną „Eliaszówke”). Był doświadczonym turystą, poznał prawie wszystkie w jego czasach zwiedzane szczyty i przełęcze. W górskich wycieczkach towarzyszyli mu znani przewodnicy, m.in. Maciej Sieczka, Szymon Tatar, i Jędrzej Wala starszy. W 1870 roku opublikował swój pierwszy przewodnik
„Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic".

Malował i rysował widoki tatrzańskie oraz sceny z życia górali, którymi także ozdabiał swoje publikacje o Tatrach. Autor licznych artykułów, malowideł oraz obrazków o tematyce tatrzańskiej. Rysował mapy do swoich przewodników i jako jeden z pierwszych fotografował tatry. Eliasz-Radzikowski należy do osób niezwykle zasłużonych dla rozwoju Zakopanego oraz turystyki tatrzańskiej. Przyczynił się do uprzystępnienia Tatr i wyznaczał nowe szlaki wycieczkowe, pomagał w organizacji przewodnictwa tatrzańskiego. W Tatrach zachodnich nieopodal Przysłopu Miętusiego stoi Zawiesista Turnia, nazwana kiedyś Eliaszową.


EUGENIUSZ JANOTA (1823-1878)


Janota EugeniuszKsiądz; pastor, filolog, etnograf, przyrodnik, krajoznawca nauczyciel gimnazjalny-germanista w Krakowie, następnie profesor na uniwersytecie lwowskim, pedagog, publicysta; przyrodnik-zoolog (rozprawy o zwierzętach domowych i leśnych); członek Komisji Fizjograficznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, założyciel i prezes od 1867 r. Galicyjskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt.

Miłośnik przyrody i zwolennik ochrony kozic i świstaków tatrzańskich (przyczynił się do wydania w 1869 r. przez sejm galicyjski ustawy o ochronie tych zwierząt). Wraz z Maksymilianem Nowickim współautor projektu ustawy o ochronie kozic i świstaków. Zamiłowany krajoznawca, pionier regionalnych badań etnograficznych; taternik uprawiający turystykę
wysokogórską samotnię lub gromadnie (w towarzystwie uczniów).

W Tatry przyjeżdżał od 1846 roku, od 1852 r. aż do 1877 r. Przyjeżdżał corocznie, pokonując, przeważnie w towarzystwie przewodnika, Macieja Sieczki, wszystkie podstawowe ówczesne trasy wysokogórskie. Dokonał wielu ważnych wypraw turystycznych oraz pierwszych wejść m. in. na Świnicę i Granaty. Prowadził badania klimatologiczne, florystyczne i etnograficzne z zakresu Tatr i Podtatrza.

Przygotował m.in. Zbiór pieśni Podhalan wyd. ,,Wierchy”. 1923 r. Autor pierwszego polskiego przewodnika po Tatrach zatytułowanego „Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin”, z mapą Podhala i widokiem Tatr (1860), anonimową broszurę pt. pomnienie zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz (1865), pracę historyczną pt. Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Poprad na Spiżu. Przyczynek do monografii Tatr „Rocznik Tow. Nauk. Krakowskiego”,1864 r., rozprawy: Dolina Kościeliska (artykuł w Szkicach z podróży w Tatry Walerego Eliasza) - (1874), Studium porównawcze wysokości wzniesień szeregu punktów w Tatrach „Sprawozdania Komisji Fizjogr. TNK”, 1867.


MIECZYSŁAW KARŁOWICZ (1876-1909)


Mieczysław KarłowiczZnakomity kompozytor okresu Młodej Polski, entuzjasta gór, taterniki narciarz, główny przedstawiciel kierunku przeżyciowego" i romantycznego w sporcie wspinaczkowym oraz estetyzmu w taternictwie, autor artystycznych fotografii pejzażów tatrzańskich; członek zarządu Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego. Zginął tragicznie podczas samotnej narciarskiej wycieczki nad Czarny Staw Gąsienicowy, przysypany lawiną na zboczu Małego Kościelca.

Od najmłodszych lat często przebywał w Zakopanem. Od 1889 r. począwszy aż po kres swego życia (z przerwą 9-letnia 1894-1903 r.) wspina się - najpierw w towarzystwie przewodników, Jędrzeja Wali Młodszego i Klimka Bachledy – na niemal wszystkie ważniejsze szczyty, wytycza nowe drogi górskie, lansuje wędrówki samotne. Z początkiem XX wieku stał się jednym z najlepszych i najbardziej znanych taterników, dokonał wielu interesujących przejść.

Najważniejsze wejścia: na Pośrednia Gran (północna Ściana). Batyżowiecki, Żłobisty, Rumanowy, Łomnicę (droga Jordana), Ostra (południowa grani) Ostry (południowa ścianą), przejście grani Jaworowych Turni, dobycie Ciężkiej Turni. Odbył również - począwszy od 1907 r. - szereg wypraw zimowych: na Krzyżne, Wołoszyn, Żółtą Turnie, Kościele oraz w Zachodnie Tatry.

Był pionierem narciarstwa tatrzańskiego oraz zimowego taternictwa. Wraz z Mariuszem Zaruskim organizował TOPR, jego śmierć w lawinie śnieżnej pod Małym Kościelcem przyspieszyła powstanie pogotowia górskiego. W miejscu śmierci Karłowicza został postawiony granitowy głaz, można go zobaczyć ze szlaku prowadzącego nad Czarny Staw Gąsienicowy.

Wspomnienia Karłowicza z wypraw tatrzańskich letnich i zimowych, pisane w latach 1892-1909 i ogłaszane w prasie („Wędrowiec”, 1895, „Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego". 1907-1909, „Słowo Polskie", 1908, Kurier Zakopiański", 1892) zebrano pośmiertnie w 1910 r. pod wspólnym tytułem Mieczysław Karłowicz w Tatrach (nowe wyd. w 1957 i 1959).

Był wybitnym kompozytorem symfonicznym okresu Młodej Polski. Sporo przeżyć górskich Karłowicza znalazło artystyczny wyraz w jego kompozycjach muzycznych. W Zakopanem działa Szkoła Muzyczna imienia tego wybitnego kompozytora.


JAN KASPROWICZ (1860-1926)


Jan KasprowiczPisarz, publicysta, poeta, tłumacz. Profesor i lektor Uniwersytetu Lwowskiego. Jeden z najwybitniejszych postaci w dziejach kultury polskiej. Od 1981 roku bardzo często przyjeżdżał na Podhale, zatrzymując się w Zakopanem oraz Poroninie, a od 1924 zamieszkał na stałe na Harendzie.

W swoich dziełach Kasprowicz nawiązywał do tematyki tatrzańskiej i podhalańskiej, są to m.in. wiersze ze zbioru "Księga ubogich", "Mój świat", cykle "Z Tatr", "Nad przepaścią" poemat "Taniec zbójnicki", dramat "Bunt Napierskiego". W domu na Harendzie obecnie mieści się muzeum Kasprowicza, a obok nad rzeką znajduje się mauzoleum poety. Na Harendzie działa szkoła podstawowa im. Jana Kasprowicza.


WŁADYSŁAW ORKAN właśc. Smreczyński Franciszek (1875-1930)


WŁADYSŁAW ORKANPisarz, publicysta, poeta, działacz podhalański. Pochodził z Gorców, od 1900 bywał w Zakopanem. Uczestniczył w życiu społecznymi i kulturalnym Podhala, działał w tutejszych stowarzyszeniach. W swojej twórczości czołowe miejsca poświęcał tematyce tatrzańskiej i podhalańskiej.

W 1927 roku został mianowany honorowym obywatelem Zakopanego, jego grób znajduje się na Starym Cmentarzu.



JAN GWALBERT PAWLIKOWSKI (1860-1939)


JAN GWALBERT PAWLIKOWSKIEkonomista, historyk literatury, taternik ,utalentowany wykładowca Akademii Rolniczej Rolniczej w Dublanach (od 1891 r.), redaktor „Ekonomisty Polskiego", wykładowca ekonomii rolnictwa w Krakowie; działacz społeczny; badacz i historyk literatury pięknej i edytor (rodzinne tradycje bibliofilskie - słynne „zbiory medyckie” Pawlikowskich), autor rozpraw o Słowackim, wydawca Króla Ducha, członek Polskiej Akademii Umiejętności (od 1927 r.); autor szeregu rozpraw literackich w wydawanym przez siebie i syna czasopiśmie „Lamus”;

Zapalony miłośnik i obrońca pierwotnej przyrody tatrzańskiej i sympatyk góralszczyzny, rzecznik utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego, pierwszy przewodniczący Sekcji Ochrony Tatr przy Towarzystwie Tatrzańskim (1912 r.), wiceprzewodniczący Państwowej Rady Ochrony Przyrody od momentu jej powstania (1920-1935) i jeden z autorów projektu pierwszej polskiej ustawy o ochronie przyrody (1934 r.), współzałożyciel i pierwszy redaktor naczelny „Wierchów” (1923-1934).

Współtwórca idei ochrony Tatr należał do najbardziej wytrawnych i konsekwentnych zwolenników ochrony przyrody tatrzańskiej. Pierwszy właściciel Willi pod Jedlami, najpiękniejszego obiektu wybudowanego w stylu zakopiańskim. Od 1927 roku honorowy obywatel Zakopanego. Jego grób znajdziemy na Pęksowym Brzyzku.

W Zakopanem bywał od najmłodszych lat. W młodym wieku (1876-1881) uprawiał forsownie taternictwo, w towarzystwie przewodnika, Macieja Sieczki, i w towarzystwie swego ojca – Mieczysława oraz Adama Asnyka. Na swoim koncie miał wiele ważnych przejść wspinaczkowych: osiągnął drugie wejście na Wysoką z zejściem przez Pazdury (1876 r.). Sukcesem taternickim było pierwsze jego wejście na Mnicha (1879 lub 1880), ponadto wejście na Szatana (1880), nową drogą na Durny Szczyt (1881) itd.

Napisał szereg artykułów na tematy taternickie: Wycieczka na Łomnicę i Szczyt Kieżmarski („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego", 1879), Szkice taternickie („Przegląd Zakopiański”, 1900), O ideologię i przyszłość taternictwo („Wierchy”, 1925), Kilka wspomnień o tych, co dawnej po Tatrach chadza („Taternik”, 1925). Ogłosił w latach 1911-1936 szereg rozpraw i artykułów w czasopismach na temat ochrony przyrody, organizacji parków narodowych oraz w obroni stylu zakopiańskiego. Artykuły zebrane zostały w 1938 r. w książce pt. O lice ziemi. Przygotował pod koniec życia rozprawę o poezji tatrzańskiej; pierwsza jej część pt. Z dziejów poezji tatrzańskiej ukazała się w „Wierchach” w 1934 r.


WINCENTY POL (1807-1872)


WINCENTY POLPoeta i prozaik późnego romantyzmu, etnograf, autor m.in. utworów o charakterze krajoznawczym; geograf, miłośnik i znawca gór, badacz Karpat; działacz niepodległościowy, społecznik. Rozpoczęte we Lwowie studia humanistyczne kończy w 1830 r. w Wilnie, bierze udział w powstaniu listopadowym, po powrocie z emigracji działa jako emisariusz w okolicach Krakowa, w 1837 r. osiada w Sanockiem, w 1846 - we Lwowie, uczestniczy w Wiośnie Ludów (1848 r.).

W Tatrach i Zakopanem bywał kilkakrotnie. Pierwsza wyprawa w Tatry w zimie 1833 1834 i w lecie 1834 r. budzi w nim zainteresowania geograficzne: odbywa podróże zagraniczne (Alpy Wschodnie), obejmuje katedrę geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1849 — 1853); ostatnia zbiorowa wycieczka w Tatry (1852) mająca charakter manifestacji patriotycznej powoduje, że władze austriackie pozbawiają Pola katedry.

Tatrami interesował się literacko jeszcze przed pierwszym zetknięciem się z nimi (tematyka tatrzańska w młodzieńczym poemacie Henryk). W 1839 r. przedsięwziął wyprawę w Karpaty Środkowe, w latach 1841-1842 zwiedzi Karpaty Wschodnie, w r. 1843 - Beskidy Zachodnie i Tatry, w 1845 r. spędził letnie tygodnie w Tatrach. W czasie kilkakrotnych pobytów zwiedził najpopularniejsze krajobrazowo partie Tatr Polskich z pominięciem wysokich szczytów.

Należał do jednych z pierwszych pisarzy, którzy spopularyzowali Tatry w społeczeństwie polskim. W uznaniu zasług popularyzacyjnych Pola Towarzystwo Tatrzańskie nazwało schronisko w Roztoce (w 1876 r.) jego imieniem oraz ufundowało tzw. Krzyż Pola w górnej części Doliny Kościeliskiej (u wylotu Doliny Smytniej). Tematyka tatrzańska zajmowała istotne miejsce w jego pracach naukowych. Ogłosił m.in. następujące prace geograficzne i etnograficzne (związane z Tatrami i Podtatrzem): Rzut oka na północne stoki Karpat (1851), Północny wschód Europy pod względem natury (1851), Obrazy z życia i natury (seria 1- 2, 1869-1870) i wyd. 2 w jednym tomie (1876): wydał także wiersze o tematyce tatrzańskiej Obrazy z podróży ogłoszone w zbiorku Obrazy z życia i z podróży (1846) oraz poemat Pieśń o ziemi naszej (1843), w których są fragmenty poświęcone Tatrom, gdzie znajduje się popularny niegdyś fragment „W góry, w góry, miły bracie, tam swoboda czeka na cię!”


JAN KRZEPTOWSKI SABAŁA (1809-1894)


JAN KRZEPTOWSKI SABAŁAGóral z Kościelisk, myśliwy, muzykant, gawędziarz i filozof ludowy. Uczestnik Powstania Chochołowskiego, po jego upadku krótko więziony przez władze Austriackie. Za młodu trudnił się zbójnictwem, ale na niewielką skalę. Był słynnym myśliwym (polowacem), w trakcie polowań świetnie poznał całe Tatry. Polował m. in. na kozice, świstaki, niedźwiedzie Od 1973 roku towarzyszył w słynnych wprawach turystycznych Tytusowi Chałubińskiemu. Sabała ze względu na swój wiek nie widniał w oficjalnym spisie ówczesnych przewodników, otrzymał honorową tzw. "blachę przewodnicką", którą z nieukrywana dumą nosił aż do śmierci.

Ten niezrównany gawędziarz, jeszcze za życia stał się najsłynniejszym góralem podhalańskim. Był żywym symbolem dawnej góralszczyzny i postacią niezwykle popularną w Zakopanem. Został przeniesiony do literatury przez H. Sienkiewicza, St. Witkiewicza, Wł. Wnuka, W. Brzegę in. Sabała był ostatnim muzykiem góralskim grającym na gęślikach, jego muzyką interesowali się słynni kompozytorzy I.J. Paderewski i K. Szymanowski. Grywane przez Sabałę starodawne nuty ("sabałowe") do dzisiaj są grane przez góralskich muzykantów.

W Zakopanem na Krzeptówkach po dziś dzień stoi góralska chałupa, w której mieszkał Sabała. W górnej części ul. Zamoyskiego stoi pomnik Chałubińskiego i Sabały projektu Stanisława Witkiewicza. Jedna z ulic miasta nosi imię tego sławnego górala. Sabała pochowany został na Starym Cmentarzu w Zakopanem.


STANISŁAW STASZIC (1755-1826)


Ksiądz, uczony, geolog, filozof, pisarz i działacz polityczny. Jedna z najważniejszych postaci w dziejach polskiej kultury. Prekursor i jeden z pierwszych polskich badaczy Tatr, na przełomie XVIII i XIX wieku. Prowadził badania naukowe z zakresu geologi, botaniki, zoologi i etnografii. Propagator narodowej symbolicznej roli Tatr w społeczeństwie polskim. Jego rozprawy zostały spisane w tomie "O ziemiorództwie Karpatów, i innych gór i równin Polski".

Jako pierwszy wszedł na Kołowy Szczyt, dokonał kilku ważnych wejść m.in. na Łomnicę (spędził tu cały dzień na badaniach), Sławkowski Szczyt, Krywań, uważany jest za "ojca polskiego taternictwa". W Tatrach schronisko nad Morskim Okiem nosi imię Stanisława Staszica, a w Dolinie za Mnichem znajduje się Staw Staszica.


JÓZEF STOLARCZYK (1816-1893)


JÓZEF STOLARCZYKKsiądz, taternik. Urodzony w Wysokiej koło Jordanowa, od 1847 pierwszy proboszcz Zakopanego. Duszpasterz cieszący się niezwykłym autorytetem wśród górali i przyjezdnych. W trakcie słynnych kazań nie tylko ewangelizował górali, ale i w całkiem doczesnym sensie ich cywilizował. Rozbudował drewniany kościółek i rozpoczął budowę murowanego. Na jego plebani zatrzymywali się Matejko i Sienkiewicz, utrzymywał też dobre stosunki z Chałubińskim i Witkiewiczem.

Wielki miłośnik górskich wycieczek i jeden z najlepszych znawców Tatr. Na górskie wyprawy chodził prawie zawsze z góralskimi przewodnikami m.in. z Jędrzejem Walą starszym, Szymonem Tatarem starszym, Wojciechem Rojem.
Współzałożyciel Towarzystwa Tatrzańskiego i jeden z najwybitniejszych taterników swojej epoki dokonał pierwszego wejścia na Baranie Rogi. Przyczynił się do rozwoju turystyki tatrzańskiej oraz spopularyzowania Zakopanego jako letniska. Autor "Kronik parafii zakopiańskiej"- opisu historii Zakopanego w XIX wieku. Jego grób znajduje się na Starym Cmentarzu.


KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER (1865-1940)


Tetmajer
Publicysta, poeta i pisarz. Urodzony i wychowany na Podhalu (w Ludźmierzu), od najmłodszych lat brał udział w wycieczkach tatrzańskich, także w towarzystwie słynnych przewodników. Uczestniczył w pierwszym wejściu na Staroleśny Szczyt.

Był czołowym poetą Młodej Polski, tematyka tatrzańska i podhalańska często pojawiała się w jego twórczości m.in. dwutomowej powieści "Legenda Tatr", cyklu opowiadań "Na skalnym Podhalu". W Tatrach pomiędzy Zadnim Gerlahem a głównym wierzchołkiem Gerlaha znajduje się Przełęcz Tetmajera. Pisarz został pochowany na warszawskich Powązkach, w 1986 roku jego prochy zostały przeniesione na Stary Cmentarz w Zakopanem.


STANISŁAW WITKIEWICZ (1851-1915)


Witkiewicz OjciecMalarz, literat i krytyk sztuki. Od 1886 przyjeżdżał do Zakopanego, a w latach 90-tych XX w. zamieszkał tutaj na stałe. Wzorując się zdobnictwem i budownictwem góralskim, stworzył tzw. "styl zakopiański”. Witkiewicz pomimo tego, że nie był z zawodu architektem, zaprojektował wiele budynków w Zakopanem oraz poza Podhalem. Do najbardziej znanych należą: Willa pod Jedlami, kaplica w Jaszczurówce, willa Koliba. Witkiewiczowski styl oddziaływał również na innych budowniczych nowych domów zakopiańskich, zarówno drewnianych jak murowanych.

Tematyka tatrzańska i zakopiańska była poruszana w wielu pracach literackich Witkiewicza. Jego książka "Na przełęczy" jest wspaniałym opisem nie tylko tatrzańskiej wycieczki, ale również atmosfery i problemów Zakopanego, Tatr i góralszczyzny epoki Chałbińskiego. Zmarł w Lowranie nad Adriatykiem, ale pochowany został na Starym Cmentarzu w Zakopanem.


WŁADYSŁAW ZAMOYSKI (1853-1924)


hrabia Zamoyski
Hrabia, ziemianin, działacz społeczny i polityczny. W 1889 roku zakupił na licytacji dobra zakopiańskie - spore tereny w Tatrach i na Podhalu. Położył kres dewastacji tatrzańskich lasów, zaprowadził racjonalną gospodarkę leśną na zakupionych terenach. Popierał działania prowadzące do modernizacji Zakopanego, wspierał finansowo miejscowe działania społeczne. Jego starania doprowadziły do uruchomienia linii kolejowej
Chabówka Zakopane, odegrał duża role w sporze granicznym o Morskie Oko, przyczyniając się w znacznej mierze do jego wygrania.

Był działaczem i honorowym członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego. Cały swój majątek, między innymi dobra zakopiańskie, zapisał narodowi polskiemu w formie utworzonej przez siebie fundacji. Tereny te stały się podstawą utworzenia tatrzańskiego Parku Narodowego. W 1901 roku wraz ze Stanisławem Witkiewiczem otrzymał pierwsze honorowe obywatelstwo Zakopanego. Jedna z głównych ulic Zakopanego nosi imię Władysława Zamoyskiego.


MARIUSZ ZARUSKI (1867-1941)


Generał Zaruski Mariusz
Generał, żeglarz, taternik i narciarz. Mieszkał w Zakopanem w latach 1904-1910, był jedną z wybitniejszych osobowości mieszkających pod Tatrami. W 1909 roku powstało Tatrzańskie Pogotowie Ratunkowe, którego był organizatorem, założycielem i pierwszym naczelnikiem. Osobiście dowodził wieloma akcjami ratunkowymi.

Miał duże sukcesy w taternictwie oraz narciarstwie tatrzańskim, zajmował się również badaniem jaskiń. Był działaczem Towarzystwa Tatrzańskiego i główny organizatorem jego Sekcji Narciarskiej i Sekcji Ochrony Tatr. Autor poczytnych książek współpracował z miejscową prasą i był jednym z redaktorów pisma "Zakopane". W latach 1914-1926 oficer Legionów i Wojska Polskiego.

Po przejściu w stan spoczynku zajmował się głównie zagadnieniami morskimi — był kapitanem statku "Zawisza Czarny". Zmarł w czasie wojny w Chersoniu nad Morzem Czarnym i tam został pochowany. W 1971 roku na Starym Cmentarzu w Zakopanem został odsłonięty pomnik Zaruskiego, w formie symbolicznego grobowca.


JERZY ŻUŁAWSKI (1874-1915)


Żuławski wspinaczPisarz, dramaturg, prozaik i poeta okresu Młodej Polski, autor wielu popularnych kiedyś dramatów, powieści, szkiców literackich i filozoficznych. W Tatrach uprawiał turystykę od 1895, a taternictwo od 1903 r. Pionier taternictwa sportowego; działacz turystyczny (od 1910 r. w zarządzie Sekcji Turystycznej Towarzystwa tatrzańskiego) i publicysta (współredagowanie czasopisma „Zakopane” w latach 1912–1914); jeden z pierwszych członków, wiceprezes Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, uczestnik wielu wyprawach ratunkowych.

Przybywa w Tatry od 1895 r. Uprawia wielorakie formy turystyki górskiej: wycieczki-włóczęgi bez programu w celach estetyczno-kontemplacyjnych dolnymi partiami Tatr (Morskie Oko, Dolina Koprowa, Mięguszowiecka, Staroleśna, Jaworowa), taternictwo techniczne, sportowe od 1903 r.

Dokonał kilka pierwszych wejść taternickich na eksponowane szczyty takie jak: Żabi Koń, Szarpane Turnie, Smoczy Szczyt (granią), Mnich, Złomiska, Turnia Ciemnosmreczyńska (północno-zachodnią granią). Drogi te odbywa często w towarzystwie brata-Janusza, S. Komornickiego, J. Chmielowskiego. Uprawiał również w Tatrach narciarstwo i jako pierwszy wprowadził je do poezji polskiej.

W Zakopanem, gdzie osiedlił się w 1910 r., współorganizuje życie kulturalne i artystyczne: wygłasza odczyty, urządza przedstawienia; w 1911 r. sprawuje kierownictwo teatru satyrycznego i kabaretu. Ogłosił szereg artykułów na tematy zakopiańskie i turystyczne w czasopismach „Zakopane” (1912–1914) i „Taternik”, ostrzegając przed niebezpieczeństwem gór i broniąc zarazem Sekcji Turystycznej przed atakami z powodu mnożących się wypadków w górach; m.in. W sprawie oceny trudności w Tatrach („Taternik”, 1910), Nieco o wypadkach w Tatrach („Taternik", 1911), Za zwłokami Klimka Bachledy („Zakopane”, 1910). Ogłosił też esej Legenda
Tatr (o dziele K. Tetmajera; 1913). Napisał sporo wierszy o tematyce tatrzańskiej (Poezje I-IV, 1908).

W 1914 wstąpił Żuławski do Legionów Polskich. W styczniu 1915 przyjechał na kilka miesięcy do Zakopanego, po czym wrócił do Legionów. Zmarł na tyfus podczas pierwszej wojny światowej jako uczestnik Legionów.


WALENTY GADOWSKI (1861-1956)


ksiadz Gadowski WalentyKsiądz, pedagog-teoretyk i praktyk, kierownik internatu dla dzieci i młodzieży w Tarnowie (lata 1891-1898), rozwijający wychowanie patriotyczne pod zaborem austriackim; dydaktyk doceniający rolę wychowania fizycznego i uprawiania sportów oraz turystyki pieszej przez młodzież; taternik i narciarz.
Turystykę wysokogórską, kształcąca — jego zdaniem — człowieka pod względem etycznym, sportowym i estetycznym (uszlachetniająca charakter, wzmacniająca organizm oraz sycąca pięknem widoków rola wspinaczki) uprawia od 1883 r., począwszy aż po wczesne międzywojenne lata.

Podejmuje w ciągu trzech sezonów wędrówki samotne, później przeważnie zbiorowe, w licznym gronie wychowanków. Uzyskuje dzięki poparciu W. Zamoyskiego własną bazę wycieczkową — wille „Primule” w Bukowinie Tatrzańskiej. Jest czynnym działaczem turystycznym — członkiem zarządu, potem prezesem Sekcji Turystyczne Towarzystwa Tatrzańskiego (1941-16).

Około 1903 r. podejmuje myśl Franciszka Nowickiego i wytycza granią Tatr wokół kotła Czarnego Gąsienicowego Stawu szlak turystyczny własnej koncepcji i przeważnie z własnych funduszy (uchwyty, znakowanie, poszerzenie perci), zwany Orlą Percią, umożliwiający szerszym kręgom turystycznym emocje wysokogórskie.

Od 1999 r. organizuje przeważnie zbiorowe, z udziałem starszej młodzieży, wycieczki zimowe, narciarskie. Osiąga Kozi Wierch, Świstówkę, Rysy, Garłuch, Łomnicę przez Miedziane Ławki i Krywań oraz wędruje w Tatry Zachodnie.
Prowadzi w łatwiejsze partie wysokogórskie również wycieczki dziecięce. Ogłosił wiele reportaży z wycieczek tatrzańskich w czasopismach: „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, Biesiada Literacka” i in.: wydał książkę „Wspomnienia z Tatr” (1934) i „Przewodnik po Pieninach” (1928).


LUDWIK ZEJSZNER (1805-1871)


Zejszner badacz TatrWybitny geolog polski XIX w., mineralog i paleontolog; badacz Tatr, zajmujący się problematyką geologiczną, glacjologiczną (lodowcowa), górnictwem i hutnictwem tatrzańskim, pomiarami wysokości szczytów, temperatury źródeł, badaniem klimatu górskiego, życiem i obyczajowością górali; Jeden z czołowych badaczy Tatr i w ogóle Karpat, rzecznik ochrony przyrody tatrzańskiej.

Twórca pierwszej przeglądowej mapy geologicznej Tatr (1844 r.); wprawny taternik – eksplorator. Kończy wydział filozoficzny na Uniwersytecie Warszawskim (1822–1824), uzupełnia studia przyrodnicze i filozoficzne w Berlinie, uzyskuje doktorat w Getyndze; obejmuje katedrę mineralogii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1829–1835), potem stanowisko dyrektora górnictwa Wolnego Miasta Krakowa; powraca na katedrę Uniwersytetu Jagiellońskiego (1848–1857), wykłada geologię, mineralogię, zoologię; w 1857 r. przyjmuje katedrę mineralogii w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie.

Przybywa w Tatry pierwszy raz w 1829 r. i zwiedza wtedy ich pn. i pd. Stronę. Odbywa w ciągu 20 lat, liczne wyprawy terenowe w Tatry (najintensywniejsze w latach 1838–1847), przyjeżdżając w góry niemal corocznie. Zwiedza dokładnie Tatry, zwłaszcza Zachodnie, zdobywając kilkanaście dość ówcześnie trudnych szczytów (m. in. Koszystą, Bystrą, Tomanową Polską, Rohacz, Kamienistą, Świnicę, Skrajną i Pośrednią Turnię). Jako pierwszy odkrył w Tatrach ślady ich dawnego zlodowacenia. Bywa również w Alpach. W uznaniu zasług Zejsznera Towarzystwo Tatrzańskie w 1876 r. nazwało schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich jego imieniem.

Ogłosił 75 prac na temat Tatr, m. in. Rzut oka na budowę geologiczną Tatrów i wzniesień od nich równo odległych („Biblioteka Warszawska”, 1842), Rzut oka na Podhalan („Biblioteka Warszawska”, 1844), Pomiary barometryczne Bieskidów, Tatrów i wzniesień od nich równo odległych („Biblioteka Warszawska”, 1844), Pieśni ludu Podhalan, czyli górali tatrowych polskich [...] (1845), Podhale i północna pochyłość Tatrów, czyli Tatry Polskie („Biblioteka Warszawska”,
1849, 1851, 1852), Orawa („Biblioteka Warszawska”, 1853), Spiż („Biblioteka Warszawska”, 1854), Liptów („Przyroda i Przemysł”, 1856). Pozostawił również rękopiśmienne notaty-itineraria wędrówek tatrzańskich.


LEOPOLD ŚWIERZ (1835-1911)


Świerz Leopold
Turysta i taternik, filolog klasyczny i polski, prawnik; nauczyciel gimnazjalny w Krakowie; patriota polski i antylojalista wobec Austrii, uczestnik powstania styczniowego. Gorliwy działacz turystyczny i wieloletni członek Wydziału Towarzystwa Tatrzańskiego (1874–1910), redaktor „Pamiętnika Tow. Tatrzańskiego”; współtwórca i opiekun inwestycji zakopiańskich (Kasyna, Dworca Tatrzańskiego, Szkoły dla Przemysłu Drzewnego, linii kolejowej z Chabówki do Zakopanego) i inwestycji turystycznych (opieka nad szlakami górskimi, schroniskami, organizacja przewodnictwa). Historyk poznania Tatr oraz Podtatrza; badacz- przyrodnik (badania termiki jezior tatrzańskich); taternik w pionierskim stylu (etyczne i estetyczne cele wspinaczki).

W Tatry przybył po raz pierwszy w 1869 i odtąd co rocznie spędzał wakacje w Zakopanem w latach 1869 –1902) i został jedną z najbardziej tam znanych osób. Początkowo wycieczki odbywał w towarzystwie m.in. A. Asnyka (1873 r. - Krywań, Kończysta), T. Chałubińskiego (1876 r. - Wysoka), W. Eliasza-Radzikowskiego (1887 r. - naokoło Tatr), ks. J. Stolarczyka. Pod opieką przewodników Jędrzeja Wali starszego, Macieja Sieczki i in. Jako jeden z pierwszych (od 1881 r.) chodził na wycieczki zimowe w góry (do Morskiego Oka i Doliny Kościeliskiej). Na wycieczki wysokogórskie chodził do 1902 i był na wielu wówczas zwiedzanych szczytach tatrzańskich.

W 1903 był jednym ze współorganizatorów i pierwszych członków Sekcji Turystycznej TT. Do największych zasług Leopolda Świerza należy długoletnia praca w Towarzystwie Tatrzańskim, niebywale przyczyniając się do rozwoju turystyki w Tatrach. W 1903 r. zostało mu nadane członkostwo honorowe TT, a w 1925 PTT nazwało jego imieniem swoje nowe schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich.

Ogłosił drukiem m.in. Wycieczka na Wysoką (2555 m) w Tatrach („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”, 1877), O przewodnikach tatrzańskich („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”, 1877), Kilka słów o Szkole Snycerskiej w Zakopanem (1881), Wycieczka do Morskiego Oka zimową porą „Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”, 1892), Krótki przewodnik do Tatr (1896, rozszerzone wyd. 2 w 1903 r.). Wyniki badań przyrodniczych w Tatrach ogłosił w pracach: Ciepłota źródeł i stawów tatrzańskich „Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”, 1877), Zapiski termometryczne [...] stawów, źródeł i innych wód tatrzańskich (tamże, 1897), O stosunkach klimatycznych na Podhalu tatrzańskim (tamże, 1908).


STANISŁAW BARABASZ (1857-1949)


Stanisław BarabaszMalarz, architekt, pionier narciarstwa, pedagog, specjalista od sztuki użytkowej i zdobniczej. W młodości działacz socjalistyczny związany z L. Waryńskim. Studia artystyczne odbył na ASP w Krakowie oraz na politechnice i w Szkole Przemysłu Artystycznego w Wiedniu. Był kierownikiem Miejskiej Szkoły Rysunków i Modelowania w Krakowie (1884–1890) oraz dyrektorem Szkoły Zawodowej dla Przemysłu Drzewnego w Zakopanem (1901–1922), członkiem Towarzystwa Sztuka Podhalańska, autorem licznych prac zdobniczych z metalu w Katedrze na Wawelu, autorem projektów mebli w stylu zakopiańskim (tablice w stylu zakopiańskim S. Witkiewicza – 1904 i 1911 r.)

Był propagatorem rodzimej sztuki góralskiej (kolekcja sztuki ludowej przekazana Muzeum Tatrzańskiemu), autorem pejzaży akwarelowych o tematyce podhalańskiej, pionierem narciarstwa polskiego i taternictwa, pierwszym prezesem i honorowym członkiem Polskiego Związku Narciarskiego, członkiem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, założycielem w Zakopanem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół". Inną dziedziną zainteresowań Barabasza było myślistwo. Uprawiał również kolarstwo i łyżwiarstwo.

Stanisław Barabasz należał pionierów narciarstwa polskiego. Do Zakopanego przywiózł narty jako jeden z pierwszych w zimie 1894. W 1888 r. sporządził narty według własnego pomysłu; wprowadził produkcję nart do kierowanej przez siebie szkoły. W 1894 r. odbył pierwszą w ogóle turystyczną wycieczkę narciarską w Tatry, do Czarnego Stawu Gąsienicowego. W 1901 r. osiedlił się na stałe w Zakopanem, gdzie uprawiał narciarstwo turystyczne, wysokogórskie; w 1902 r. dokonał wraz z M. Zaruskim i M. Karłowiczem pierwszego wejścia zimowego na Czerwone Wierchy. W 1901 przeniósł się do Zakopanego, gdzie przez lata intensywnie uprawiał narciarstwo i namawiał innych do jego uprawiania.

W 1907 r. wespół z M. Zaruskim i M. Karłowiczem założył Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego (późniejsza Sekcja Narciarska TT).
Ogłosił szereg artykułów o dawnym Zakopanem i góralszczyźnie w „Przeglądzie Zakopiańskim”, „Wierchach”, „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”; wydał albumy ilustrowane własnymi pracami: Sztuka ludowa na Podhalu (t. I-IV, 1928-1932); ogłosił broszurę Wspomnienia narciarza (1913).


JANUSZ CHMIELOWSKI (1878-1968)


Janusz Chmielowski wspinaczInżynier metalurg, wybitny specjalista w dziedzinie metali nieżelaznych, w okresie: 1923-1939 i 1945-1963 naczelny inżynier huty „Baildon” na Śląsku. Jeden z najwybitniejszych taterników i najlepszy znawca Tatr w latach 1898-1912. Autor pierwszego przewodnika tatrzańskiego dla taterników. Po 1903 r. pionier i propagator nowoczesnego taternictwa sportowego w stylu alpejskim — wypraw wysokogórskich w nielicznym gronie bez udziału przewodnika. Jako współzałożyciel i pierwszy prezes (1903-1904) Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego lansuje — zgodnie ze stylem taternictwa samotniczego nowoczesny ekwipunek: specjalne obuwie górskie, raki, czekany, liny, haki, plecaki, nieprzemakalne ubiory, maszynki spirytusowe itd.

Styka się wcześnie z Tatrami podczas 6-letniego pobytu wraz z ojcem, Piotrem Chmielowskim (znanym krytykiem i historykiem literatury) w Zakopanem. Wycieczki w Tatry odbywał od 9 roku życia, a taternictwo zaczął uprawiać w 1892 jako 14-letni chłopiec. Początkowo towarzyszy gorliwie we wspinaczkach Kazimierzowi Tetmajerowi, zwany „satelitą” poety. Począwszy od 1898 r., dokonuje w ciągu lat ogromnej ilości wejść letnich i zimowych na szczyty uchodzące za niezdobyte. Zyskuje materiały i doświadczenia do opracowania pierwszego taternickiego przewodnika po Tatrach — I wydanie 1907–1912; II wydanie — wspólnie z M. Świerzem - 1925–1926. W swoich pismach tatrzańskich wykazuje imponujące znawstwo przedmiotu oraz głębokie odczucie przyrody górskiej.

Po Tatrach aż do I wojny światowej chodził przeważnie w towarzystwie zakopiańskich przewodników tj. Jędrzej Wala młodszy, Jan Bachleda-Tajber, Klimek Bachleda oraz Jędrzej Marusarz Jarząbek. Jako pierwszy zdobył wiele szczytów i turni tatrzańskich m.in.: Zadni Gerlach 1895 r., Poślednia Turnia 1898 r., Orla Baszta i Rumanowy Szczyt 1902 r., Kaczy Szczyt 1904 r., Niżnie Rysy 1905 r., Żabi Mnich 1907 r., Żabia Lalka 1908 r.

Napisał m.in.: Baranie Rogi i Pośrednia Grań (fragment z wycieczki tatrzańskiej); („Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”, 1902), W głębi Tatr „Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”, 1904), Przewodnik po Tatrach (t. I-IV, 1907-1912), Materiały do dziejów Tatr i taternictwa — wspólnie z R. Kordysem - „Taternik”, 1910-1912), Przyczynki do monografii Łomnicy („Wierchy”, 1924), przewodnik Tatry Wysokie — wspólnie z M. Świerzem- (t. I-IV, 1925-1926), szereg nekrologów zasłużonych ludzi gór (K. Bachledy, L. Świerza, K. Tetmajera).


SEWERYN GOSZCZYŃSKI (1801-1876)


Seweryn GoszczyńskiPoeta romantyzmu, publicysta, publicysta działacz polityczny. Uczestnik powstania listopadowego, konspirator; etnograf-badacz góralszczyzny i gór, autor poematów i dziel proza na temat przeszłości Tatr i ludu podhalańskiego, zwany „ojcem etnografii Podhala”. Jego pisma zainicjowały rozkwit literatury tatrzańskiej.
Na Podhale przybywa w maju 1832 r., osiedlając się okresowo w dworku Leona Tetmajera w Łopusznej, skąd przedsiębierze wyprawy w Gorce, a następnie w Tatry. Pierwszą wyprawę w Tatry podejmuje w dniach 15-16 maja (w towarzystwie Bohdana Zaleskiego i Stanisława Worcella), zwiedzając Dolinę Kościeliską i Staw Smreczyński.

Drugą wyprawę podejmuje z końcem lipca na Spisz do Drużbak oraz do Kieżmarku, skąd podziwia Łomnicę i Tatry Bielskie. W trzecią wyprawę udaje się w połowie sierpnia w głąb Tatr: przez Bukowinę do wylotu Roztoki i do Pięciu Stawów Polskich, stamtąd przez Świstówkę do Morskiego Oka. Czwarta wycieczka (koniec sierpnia) obejmuje ponowne zwiedzanie Doliny Kościeliskiej, sforsowanie trudno dostępnej Jaskini Pisanej oraz wejście na Przełęcz Pyszniańską, W ciągu ostatniej wycieczki (26 października) zwiedza Zakopane, Kalatówki i Magurę.

Ponownie przybywa na Podhale i w Tatry w wieku podeszłym w 1872 i 1873 r., zamieszkując bądź w Zakopanem u przewodnika Macieja Sieczki, bądź u przyjaciela, Adolfa Tetmajera, w Ludźmierzu, gdzie poznaje przyszłego poetę Tatr, młodziutkiego wówczas Kazimierza Tetmajera. W Dolinie Strążyskiej uratował młodego wówczas Tetmajera od wypadku. W Zakopanem spotykał się także z Tytusem Chałubińskim, a z przewodnikiem Maciejem Sieczką prowadził ciekawe rozmowy o górach. Seweryn Goszczyński był jednym z pierwszych członków honorowych nowo powstałego Towarzystwa Tatrzańskiego.


Ogłosił m.in. fragment poematu Kościelisko pt. Sobótka („Ziewonia”, 1834), wiersze Straszny strzelec (1842) i Odę (1812) oraz przełomowy dla poznania gór Dziennik podróży do Tatrów, pisany w zasadzie w 1832 r. (w ciągu lat przerabiany i pomnażany) i ogłoszony w 1853 r. Petersburg), będący zarazem reportażem-gawedą i rozprawą etnograficzną. Po śmiertelnie opublikowano Proroctwa ks. Marka zawierające elementy tematyki tatrzańskiej. W Zakopanem znajduje się ulica upamiętniająca poetę.

Źródło:
„Wielka Encyklopedia Tatrzańska” Zofia i Witold H. Paryscy


Michał Jarząbek-Giewont autor bloga
AUTOR

Przewodnik tatrzański — ponad 10 lat doświadczenia w oprowadzaniu po Tatrach i Zakopanem. Rodowity góral z Zakopanego i miłośnik przyrody tatrzańskiej. Przewodnictwem zajmuje się zawodowo. Prywatnie pasjonat jazdy na rowerze, skiturów oraz fotografii krajobrazów górskich.


Nie ma jeszcze żadnych recenzji.
0
0
0
0
0
Wróć do spisu treści