Literaci w Zakopanem: Historia i dziedzictwo

Wycieczka po Zakopanem śladami znanych pisarzy może być niezwykle interesująca. Część miejsc, gdzie przebywali lub mieszkali, niestety już nie istnieje, ale podczas zwiedzania Zakopanego można jeszcze odnaleźć ich ślady. Poniżej cześć z wybitnych postaci pióra bywających i mieszkających pod Tatrami.

Kornel Makuszyński

Pisarz szczególnie ceniony za twórczość dla dzieci i młodzieży, autor „120 przygód Koziołka Matołka” i „Szatana z siódmej klasy”. Bywał pod Tatrami już przed I wojną światową, w swoich felietonach i książkach popularyzował Zakopane. W okresie międzywojennym stały bywalec miasta pod Giewontem, od 1931 r. był jego honorowym obywatelem oraz honorowym członkiem Związku Górali. Wielki propagator narciarstwa wśród młodzieży, organizował zbiórki funduszy na narty dla góralskich dzieci. Na pamiątkę tej działalności organizowany jest w Zakopanem Memoriał Kornela Makuszyńskiego, zwany również jako „zawody Koziołka Matołka”.

Po Powstaniu Warszawskim od 1944 r. wraz z żoną zamieszkał w Zakopanem na stałe willa „Opolanka” przy dzisiejszej ulicy Tetmajera 15. Zmarł 31.VII 1953 i został pochowany na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. W miejscu, gdzie mieszkał do końca swoich dni, na pierwszym piętrze mieści się filia Muzeum Tatrzańskiego. W mieszkaniu oglądać można stare meble i obrazy, pamiątki po pisarzu oraz liczne wydania jego książek, dokumenty i fotografie. Przed domem stoi pomnik pisarza wykonany przez Andrzeja Renesa, odsłonięty w 1995 roku. W Zakopanem oprócz muzeum jest ulica Makuszyńskiego, jest również patronem zakopiańskiej Szkoły Podstawowej nr 7.

Pomnik Kornela Makuszyńskiego przed willą Opolanką

Henryk Sienkiewicz

Autor nagrodzonej noblem powieści „Quo vadis” oraz „Potopu” i „W pustyni i w puszczy” i wielu innych był stałym bywalcem Zakopanego. Gościł pod Tatrami niekiedy kilka razy w ciągu sezonu. Mieszkał w rozmaitych domach przy ulicach Nowotarskiej, Krupówkach oraz Zamoyskiego 28 gdzie w pensjonacie, oraz pisarz napisał obszerne fragmenty „Quo vadis” i „Pana Wołodyjowskiego”. Zamieszkiwał m.in. u ks. Józefa Stolarczyka, u Dembowskich, w domu Tytusa Chałubińskiego.

Świetnie poznał gwarę góralską, którą wprowadził do literatury pięknej, w powieści Krzyżacy: Maćko z Bogdańca i jego bliscy w wielu miejscach rozmawiają jak górale spod Giewontu. Gwary użył także, pisząc znana choćby z czytanek szkolnych „Sabałową bajkę”. W powieści „Potop” autor opisuje, jak król Jan Kazimierz został napadnięty w jednej z dolin tatrzańskich i uratowany przez górali. Pojawiał się w Dworcu Tatrzańskim, gdzie miał premierę odczyt końcowych stron „Quo vadis”. Często można było go spotkać w niedziałającej już kultowa kawiarnia „U Trzaski”. Tablica poświęcona pisarzowi znajduje się na budynku, gdzie Sienkiewicz kończył pracę nad „Potopem”. W Zakopanem jedna z ulic nosi imię Henryka Sienkiewicza.

Kazimierz Przerwa – Tetmajer

Poeta i prozaik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli Młodej Polski. Okresowo stale mieszkał w Zakopanem m.in. przy ulicy Kościeliskiej bocznej — obecnej ulicy Za Strugiem 10 w domu Walczaków. W stylowej willi przy ul. Kasprusie 13 w pierwszych latach XX zatrzymywał się Tetmajer, m.in. pisząc „Legendę Tatr”. Hotel „Morskie Oko” był ulubionym miejscem spotkań literatów i w nim podobno pisarz spędzał najwięcej czasu.

Dużo chodził po Tatrach, był uczestnikiem, pierwszego wejścia na Staroleśny Szczyt. Tematyka Tatr i Podhala często pojawia się w twórczości Tetmajera, pośród wierszy ponad 50 to liryki tatrzańskie. Z bardziej znanych warto wymienić „Na Skalnym Podhalu”, 2-tomową powieść „Legenda Tatr”. Grób poety znajduje się na starym cmentarzu w Zakopanem, jedna z ulic miasta jest także imienia pisarza, a w Tatrach jego imieniem nazwano przełęcz między Gerlachem a Zadnim Gerlachem.

Grób Kazimierza Przerwy-Tetmajera na Starym Cmentarzu w Zakopanem

Stefan Żeromski

Jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich mieszkających w Zakopanem. Pod Tatrami spędzał dużo czasu, wiele publikował, wygłaszał odczyty, pisał tutaj m.in. „Ludzi bezdomnych” i „Nawracanie Judasza”. Część powieści „Popioły” rozgrywa się w Dolinie Kościeliskiej. Z pisarzem związany jest budynek Kresy przy placu Niepodległości, gdzie był prezesem Towarzystwa Biblioteki Publicznej.

Z Żeromskim związany jest też budynek legendarnego hotelu „Morskie Oko” na Krupówkach, w którym toczyło się intensywne życie kulturalno – artystyczne. Autor „Syzyfowych prac” przez pewien czas mieszkał w „Czerwonym Dworze” przy ul. Kasprusie. Przez kilka tygodni w październiku-listopadzie 1918 roku był przewodniczącym tzw. Republiki Zakopiańskiej, polskiego zarządu administracyjnego tego regionu. W Zakopanem imię Żeromskiego nosi jedna z ulic oraz publiczna Biblioteka.

Czerwony Dwór przy ulicy Kasprusie w Zakopanem

Jan Kasprowicz

Poeta, dramaturg, eseista, tłumacz, publicysta, jedna z najwybitniejszych postaci w dziejach kultury polskiej. Od 1891 regularnie przyjeżdżał na Podhale, do Zakopanego i Poronina. W swojej twórczości wielokrotnie nawiązywał do Tatr i Podhala. W szczególności wiersze tomów „Krzak dzikiej róży”, „Księga ubogich” i „Mój świat” są poświęconej tej tematyce.

Z Kasprowiczem związany jest drewniany dom Mardułów Gałów w Poroninie, gdzie mieszkał podczas swojego pobytu pod Tatrami. To tutaj m.in. powstały wiersze zbioru "Księga ubogich". Od 1924 osiadł na stałe na Harendzie, gdzie w domu poety mieści się obecnie Muzeum Kasprowicz. Obok domu znajduje się mauzoleum pisarza. Jego imieniem nazwano ulice w Zakopanem i Poroninie a na Harendzie jest patronem szkoły podstawowej.

Dom Marduły Gała w Poroninie

Bolesław Prus

Twórca „Lalki” był pod Tatrami kilkakrotnie. Mimo agorafobii, czyli lęku przed otwartą przestrzenią udało mu się dotrzeć nad Morskie Oko i na Halę Gąsienicową. Na tę ostatnią został doprowadzony drogą przez Dolinę Olczyską przez przewodników: Bartka Obrochtę i Jana Gronikowskiego. Za wyprowadzenie na Halę Gąsienicową każdy z przewodników otrzymał od Bolesława Prusa w podzięce dubeltówkę. Pisarz wiele razy i nawet po wielu latach w felietonach poruszał sprawy tatrzańskie i zakopiańskie.

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy)

Dramaturg, malarz, powieściopisarz, filozof, autor „Szewców”. Od najmłodszych lat był związany z Zakopanem. Mieszkał z rodzicami w domu Ślimaka stojącym w miejscu dzisiejszej „Watry”, a następnie w prowadzonym przez matkę pensjonacie „Nosal” na Bystrem. Po zakończeniu I wojny światowej mieszkał częściowo w willi „Olma” przy ul. Zamoyskiego. Witkacy był barwną postacią Zakopanego lat międzywojennych.

Na Antałówce w domu „Witkiewiczówka” miał pracownię, gdzie malował i pisał. Zakopane zajmuje sporo miejsca w jego twórczości literackiej, częściowo tutaj rozgrywają się wydarzenia powieści: „622 upadki Bunga”, „Pożegnanie jesieni” i „Nienasycenie”. Jego duch jest stale obecny na Antałówce. W Zakopanem działa Teatr im. S.I. Witkiewicza.  Przy grobie jego matki na Starym Cmentarzu jest tablica pamiątkowa.

Witkiewiczówka na Antałówce w Zakopanem

Jerzy Żuławski

Poeta, powieściopisarz, dramaturg, jeden z najbardziej wybitnych twórców Młodej Polski. W Tatrach bywał systematycznie od 1895 r., a zamieszkał w Zakopanem w roku 1910. Jeden z pierwszych członków TOPR i wiceprezes zarządu pogotowia. Był jednym z aktywniejszych taterników i turystów tatrzańskich i jednym z najlepszych znawców Tatr.

Autor wielu artykułów na tematy tatrzańskie i zakopiańskie. Stały współpracownik i przez pewien czas kierownik literacki czasopisma „Zakopane”. Pisywał o górskich niebezpieczeństwach, Klimkowi Bachledzie i wyprawie po niego napisał wspomnienie „Za zwłokami Klimka Bachledy”. Mieszkał w willi „Łada” wcześniej „Pepita”, która po „Kolibie” była drugim domem w stylu zakopiańskim. Obecnie w tym miejscu stoi „Palce”.

Władysław Reymont

Noblista, autor „Chłopów”, mieszkał w Zakopanem w latach 1902-04 w hotelu Karpowicza przy Krupówkach. Pisarz uczestniczył również w spotkaniach literackich, które odbywały się w „Morskim Oku” przy Krupówkach. Brał udział również w seansach spirytystycznych, które odbywały się w domu Zaruskich — w willi Krywań.

Józef Ignacy Kraszewski

Powieściopisarz, poeta, publicysta, autor „Starej Baśni”, w Zakopanem był tylko raz w 1866 r. Podczas pobytu po Tatrami, mieszkał w domu Józefa Sieczki przy ulicy Kościeliskiej 52. W Tatrach podczas deszczowej pogody zwiedził Dolinę Kościeliską i Strążyską. Tematyka Tatr pojawia się w jego dwóch powieściach — „Czarna Perła” i „Wielka i nieznajomy”.

Kraszewski poruszał też różne sprawy tatrzańskie w swej twórczości publicystycznej. W uznaniu zasług pisarza dla popularyzacji Tatr Towarzystwo Tatrzańskie nadało jego imię Pośredniej Bramie w Dolinie Kościeliskiej zwanej odtąd Bramą Kraszewskiego. W Zakopanem znajduje się również ulica jego imienia.

Dom Kraszewskiego przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem

Jan Sztaudynger

Fraszkopisarz, poeta i dramaturg. W Zakopanem mieszkający od roku 1955 w willi „Koszyta” przy ul. Piłsudskiego 69 gdzie przebywał do śmierci. Tatry i Zakopane często pojawiają się we fraszkach jego autorstwa. W zakopiańskich latach rozkwitła jego twórczość fraszkopisarska. Jan Sztaudynger zalicza się do licznego grona wybitnych ludzi pióra mieszkających pod Tatrami.

Stanisław Wyspiański

Poeta, dramaturg, zafascynowany Tatrami. Autor „Wesela” gdzie pojawiają się „echa z Tatr” w wypowiedziach zarówno Poety (tj. Kazimierza Tetmajera), jak i Widma. Wyspiański bywał w Zakopanem, odbył wiele wycieczek górskich, był np. na Świnicy, co w owych czasach było znaczącym osiągnięciem turystycznym.

Maria Pawlikowska — Jasnorzewska

Poetka, dramatopisarka malarka, córka malarza Wojciecha Kossaka. Przez kilka lat mieszkała w Zakopanem w „Domu pod Jedlami” na Kozińcu. Wtedy powstała większość wierszy z tomu „Niebieskie migdały”. W jej poezji tematyka zakopiańska i tatrzańska pojawia się często, napisała wile tatrzańskich wierszy.

Krzysztof Kamil Baczyński

Poeta, żołnierz Armii Krajowej, jeden z przedstawicieli pokolenia Kolumbów. W latach 1937-38 Baczyński gościł w Zakopanem w stylowej willi „Bajka” przy ul. Sienkiewicza.

Julian Tuwim

Poeta, autor wierszy „Lokomotywa” i „Słoń Trąbalski”, w Zakopanem bywał rzadko, mieszkał w zakopiańskim pensjonacie „Halama”. To właśnie w tym pensjonacie w 1953 r. poeta zmarł podczas pobytu w Zakopanem.

Pensjonat Halama w Zakopanem przy ul. Piłsudskiego

Wisława Szymborska

Znana poetka, laureatka literackiej Nagrody Nobla, co roku jesienią do Zakopanego, mieszkała w pensjonacie „Halama”. Informację o przyznaniu nagrody poetka otrzymała, przebywając w Domu Pracy Twórczej literatów w willi „Astoria”, przy ulicy Do Białego w Zakopanem.

Stanisław Lem

Autor „Bajek robotów”, też bywał pod Tatrami, często przyjeżdżał do Zakopanego na narty. Wiele jego powieści i opowiadań napisanych zostało w Zakopanem. Mieszkał w Domu Literatów „Astoria”, przy Drodze do Białego gdzie napisał jedną z najbardziej znanych książek w swojej twórczości – „Solaris”.

Źródło:

„Wielka Encyklopedia Tatrzańska” Zofia i Witold H. Paryscy

„Zakopane Przewodnik historyczny”  Lidia Długołęcka, Maciej Pinkwart

---

AUTOR

Michał Jarząbek-Giewont

Przewodnik tatrzański — ponad 10 lat doświadczenia w oprowadzaniu po Tatrach i Zakopanem. Rodowity góral z Zakopanego i miłośnik przyrody tatrzańskiej. Przewodnictwem zajmuje się zawodowo, oprowadza grupy oraz indywidualne osoby po górach. Prywatnie pasjonat jazdy na rowerze oraz fotografii krajobrazów górskich.