Niepodległość w Zakopanem: Historia

Zakopane to miasto pod Tatrami z bardzo z bogatą historią. To także pierwsza miejscowość na ziemiach polskich, która samodzielnie 31 października 1918 roku zrzuciła panowanie zaborcy.

Jesienią 1918 roku przegrana państw centralnych stała się faktem. Październik 1918 roku przynosi zapowiedź nieuchronnej klęski Austrii. W społeczeństwie Zakopanego dojrzewa pomysł przejęcia władzy i odzyskania niepodległości. 13 października 1918 roku zgromadzeni w kinie Sokół zakopiańczycy przyjęli deklarację niepodległości od władz w Wiedniu oraz utworzeniem wolnej i niepodległej Polski w jej historycznych granicach.

Powstanie Rzeczpospolitej Zakopiańskiej

Zakopiański przywódca narodowych demokratów, Medard Kozłowski, zostaje wezwany do Krakowa. W siedzibie Stronnictwa Narodowo Demokratycznego otrzymuje zadanie stworzenia w Zakopanem organizacji, której celem będzie objęcie władzy w mieście, zapewnienie porządku i stworzenia podstaw dla działania przyszłej władzy państwowej.

Mocnym kandydatem na prezesa był Stefan Żeromski. Pisarz zdawał sobie sprawę z historycznej chwili i bez wahania wyraził zgodę na pełnienie funkcji szefa Organizacji Narodowej w Zakopanem. W połowie października organizuje zebranie obywatelskie, na którym zawiązuje się Organizacja Narodowa. Prezesem zgodnie z oczekiwaniami zostaje Stefan Żeromski, a jego zastępcami Mariusz Zaruski, Franciszek Pawlica, Wincenty Szymborski (ojciec poetki Wisławy Szymborskiej), Zarząd Organizacji Narodowej prowadził bardzo intensywne prace zmierzające do przejęcia władzy w mieście. Usuwano austriackie symbole narodowe, a żołnierze polscy jeszcze w austriackich mundurach przypinali sobie orzełki i kokardy o barwach biało czerwonych.

Nadszedł dzień 31 października 1918 roku — do Stefana Żeromskiego przychodzi dwóch oficerów miejscowego garnizonu wojskowego, a kpt. dr Franciszek Nowotny, który w kilka lat później został dyrektorem miejscowego szpitala, oświadcza, że nastąpił kres władzy austriackiej w Zakopanem, austriacki garnizon został rozbrojony.

1 listopada Organizacja Narodowa zostaje przekształcona w Radę Narodową. Członkowie Rady Narodowej złożyli przyrzeczenie na wierność rządowi i objęli tymczasową władzę w mieście. Tak powstała tzw. Rzeczpospolita Zakopiańska.z wybitnym twórcą narodowej literatury jako prezydentem. I pomimo tego, że przetrwała zaledwie kilkanaście dni, do czasu utworzenia oficjalnych władz centralnych — zapisała się w historii, że właśnie na południu Rzeczypospolitej Polska się odrodziła.

Przysięga na Rynku

1 listopada na Rynku (obecnie Placu Niepodległości) — Stefan Żeromski odebrał przysięgę od najstarszego rangą oficera w Zakopanem. W przemówieniu pisarz podkreślał konieczność przeprowadzenia reform społecznych. Dzień później tutaj odbywa się uroczystość zaprzysiężenia wojska, burmistrza, komisarza klimatycznego, naczelników poczty, telegrafu i kolei, komendanta żandarmerii, przełożonego gminy żydowskiej.

Rada narodowa została zatwierdzona przez starostę nowotarskiego Jana Bednarskiego. Rzeczą niezwykłą w dziejach Rzeczpospolitej Zakopiańskiej było prowadzenie przez nią polityki zagranicznej. Prezes Stefan Żeromski prowadził bowiem kampanię na rzecz odzyskania i przyłączenia do Polski Orawy i Spisza.

Zakopiańska Rada Narodowa kierowała również siłami zbrojnymi składających się z przebywających w Zakopanem polskich żołnierz służący wcześniej w wojsku austriackim — dowodził nimi Mariusz Zaruski. Wojsko to na polecenie Żeromskiego miało zająć polskie wsie na Orawie oraz bronić ich przed inwazją czeską.

Kalendarium:

6 listopada 1918 roku w Jabłonce powstała Rada Narodowa Polaków na Górnej Orawie. Wydała ona odezwę domagającą się włączenia tych ziem do Polski. Parę dni później wkroczyły tam patrole wojska polskiego.

W dniach 14-15 grudnia 1918 roku wojska polskie zajęły Spisz.

16 listopada władzę objęła Polska Komisja Likwidacyjna. Rada Narodowa w Zakopanem rozwiązała się i Rzeczpospolita Zakopiańska zakończyła swą misję.

24 grudnia 1918 r. w Popradzie i 31 grudnia 1918 r. w Chyżnem podpisano porozumienie o przebiegu granicy w tych regionach.

13 stycznia 1919 roku wojska polskie wycofały się z tych terenów.

W lutym 1919 roku w Krakowie zawiązał się Narodowy Komitet Obrony Spisza i Orawy. Spór o Spisz i Orawę nabrał znaczenia międzynarodowego. Na konferencję w Paryżu udała się delegacja górali ze Spisza i Orawy. Uzyskali audiencję u prezydenta USA Woodrow Wilsona.

28 lipca 1920 roku Konferencja Ambasadorów przyznała Polsce skrawki Orawy i Spisza.

Rzeczpospolita Zakopiańska zajmuje w historii Zakopanego miejsce szczególne. Stefan Żeromski tak pisał o tych niezwykłych jesiennych dniach 1918 roku: „Powierzono mi niemal dyktaturę nad Zakopanem i przyległymi dolinami. Sprawowałem ten niezapomniany, śmieszny i doniosły urząd przez jedenaście dni, gdy mama Austria waliła się w gruzy. Zaprzysięgłem uroczyście wojsko, policję, szpiclów, gminę, pocztę, telegraf na wierność nowemu Państwu, a nawet prowadziłem wojnę o odzyskanie wsi Głodówka i Sucha Góra od inwazji czeskiej. Miło wspominam te moje przewagi wojenne i dyktatorskie, gdyż zawierają morze wesołości”

Miejsca w Zakopanem związane z niepodległością:

Plac Niepodległości

Nazywany dawniej Rynkiem tuż przed II wojną światową przemianowany na Plac Niepodległości, w czasie wony Adolf Hitler Platz, po wojnie plac Zwycięstwa a po 1990 r. wrócił do swojej pierwotnej nazwy.

W tym miejscu w 1918 r. Stefan Żeromski jako prezydent rzeczypospolitej Zakopiańskiej przyjmował przysięgę od wojska polskiego, policji i urzędników gminnych na wierność rzeczypospolitej

Na placu usytuowany jest Pomnik Grunwaldzki wystawiony w 1911 r. z inicjatywy prezesa Związku Górali Franciszka Pawlicy, do 1939 r. stał w centralnym miejscu Rynku. W czasie II wojny Światowej został rozebrany (udało się go ocalić przed Niemcami), ponownie ustawiony w 1948 r. w Parku Miejskim. Na odnowiony Plac Niepodległości pomnik uroczyście wrócił w 2012 r.

Willa Czerwony Dwór

Piękna willa znajdująca się przy ulicy Kasprusie 27 została wybudowana w 1902 przez górala Wojciecha Roja w stylu zakopiańskim. Dom związany się z postacią Stefana Żeromskiego, który brał czynny udział w życiu politycznym w latach 1914-16 razem z Janem Kasprowiczem i in. był członkiem tajnej organizacji niepodległościowej. W latach 1918-19 w Czerwonym Dworze Stefan Żeromski mieszkał razem z synem Adamem.

To właśnie w tym miejscu „urzędował” z początku jako przewodniczący Organizacji Narodowej, a następnie jako „prezydent rzeczypospolitej Zakopiańskiej". Rzeczpospolita Zakopiańska (Rada Narodowa) sprawowała całkowitą władzę na terenie Zakopanego, do czasu, gdy przejęły ją organy nowo tworzącego się rządu polskiego. Można poniekąd stwierdzić, że Czerwony Dwór przez chwilę był „zakopiańskim Belwederem".

Kwatera Legionistów na cmentarzu w Zakopanem

W centralnym punkcie nowego cmentarza przy ulicy Nowotarskiej znajduje się Kwatera Legionistów. W tym miejscu staraniem Związku Legionistów i jego prezesa — Leopolda Winnickiego w 1927 r. wzniesiono pomnik — wielki głaz tatrzański, zwieńczony rzeźbą siedzącego orła. W Kwaterze Legionistów pochowanych jest kilkunastu legionistów, generałowie: Marian Januszajtis, Andrzej Galica, Mieczysław Boruta-Spiechowicz. Pomnik Legionistów i Kwatera Legionistów to miejsce, gdzie co roku obchodzi się uroczystości Święta Niepodległości.

Drzewo Niepodległości przy ul. Kościeliskiej

Niezbyt okazała lipa została posadzona przez młodzież szkolną 1 czerwca 1919 r. na skwerze ofiarowanym przez Józefa Sieczkę przy ulicy Kościeliskiej, aby w ten sposób uczcić odzyskanie przez Polskę Niepodległości. W latach międzywojennych odbywały się w tym miejscu manifestacje patriotyczne, tradycję tę wznowiono w 1988 r. Drzewo Wolności rośnie na Skwerze im. Ryszarda Kaczorowskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie.

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku

To wyjątkowe miejsce na mapie Zakopanego, na terenie zabytkowej nekropoli znajduje się wiele grobów legionistów i osób związanych z działalnością na rzecz niepodległości polski m.in. Kazimierz Drewnowski, Kazimierz Dłuski, Stanisław Kamocki, Mariusz Zaruski (grób symboliczny).

Miejsca związane z Józefem Piłsudskim

U zbiegu ulic Kasprowicza i Chyców Potok znajduje się zabytkowy drewniany dom, w którym bardzo często zatrzymywał się Józef Piłsudski podczas swoich pobytów w Zakopanem. Mieszkał także w willi „Jordanów" i „Willi pod Matką Boską" (budynki już nie istniejące) oraz w „Konstantynówce” przy ul. Jagiellońskiej. W 1928 jego imieniem nazwano ulicę prowadzącą do skoczni. W 1934 r. został mianowany honorowym obywatelem Zakopanego, a 6 czerwca 1988 r. jego imię nadano także parkowi miejskiemu.

Źródło:

„Zakopane przewodnik historyczny” - Lidia Długołęcka, Maciej Pinkwart

„Wielka Encyklopedia Tatrzańska” - Zofia i Witold H. Paryscy

Zdjęcia: Narodowego Archiwum Cyfrowego

---

AUTOR

Michał Jarząbek-Giewont

Przewodnik tatrzański — ponad 10 lat doświadczenia w oprowadzaniu po Tatrach i Zakopanem. Rodowity góral z Zakopanego i miłośnik przyrody tatrzańskiej. Przewodnictwem zajmuje się zawodowo, oprowadza grupy oraz indywidualne osoby po górach. Prywatnie pasjonat jazdy na rowerze oraz fotografii krajobrazów górskich.