Strój góralski i jego elementy — regionalny ubiór górali

Na Podhalu, spotkamy się z żywym ciągle folklorem, jest to jeden z nielicznych regionów w Polsce, w którym strój ludowy jest do dzisiaj noszony. Jest czymś, co wyróżnia górala spośród mieszkańców innych regionów Polski i prawdopodobnie najbardziej rozpoznawalnym elementem związanym z Tatrami i góralszczyzną.

Najważniejsze elementy stroju góralskiego:

Ubiór górala: kapelusz, cucha, portki, opasek, kierpce, serdak, spinka.

Ubiór góralki: chusta, korale, gorset, spódnica, kapce, katanka.

Strój góralski dawniej i obecnie

Para góralska

Ubiór góralski to szczególny znak odrębności i tożsamości regionalnej. Tradycyjny strój góralski zakłada się z okazji przeróżnych uroczystości rodzinnych, świąt kościelnych, jak również w kapelach i zespołach regionalnych.

Dawniej ubiór górali nie był zbyt barwny, raczej szaro bury, w naturalnych kolorach szarawo — żółtawego sukna góralskich portek, brudnej bieli lnianych koszul i brązowego sukna guń. Nagła popularność Zakopanego i Tatr a co za tym idzie, góralszczyzny zmieniła wygląd górali.

Strój górali podhalańskich stanowią integralną część kultury tego regionu, odzwierciedlając bogactwo tradycji. Te stroje nie tylko są wyrazem lokalnej identyfikacji, ale również odzwierciedlają specyfikę życia góralskiego, harmonijnie współgrając z surowym klimatem i trudnymi warunkami terenowymi. Poniżej najważniejsze elementy stroju górala i góralki z Podhala, poznaj ich nazwy i opis.

Strój góralski — męski (górala)

Stroje męskie należą do licznej rodziny pasterskich ubiorów ludów karpackich. Męski strój góralski nie tak podatny na modę, jak kobiecy przeszedł mniejsze zmiany, choć i tutaj one nastąpiły. Obecnie w stroju górali jest większe bogactwo ozdób, choć utrzymane są jego podstawowe elementy.

Góral z ciupagą

Elementy ubioru górala to:

Portki — spodnie góralskie

Spodnie, czyli portki góralskie szyte są z białego sukna wąskie u dołu, z charakterystycznym bocznym rozcięciem nogawic, zapinanym w razie mrozów. Portki są ozdabiane w okolicach zapięć kolorowymi parzenicami haftowanymi kolorową włóczką, wzdłuż nogawki sznurkowym lampasem z czerwonym pomponikiem w okolicy kostki. Na wysokości bioder haftowane zdobienia.

Najbardziej rzucające się w oczy, wyhaftowane na spodniach parzenice oparte są na motywie serca lub gwiazdy. Portki góralskie nie posiadają rozporka, tylko dwa przypory, zasłonięte specjalnymi klapami. Na przestrzeni wieków zarówno krój, jak i zdobnictwo portek podlegały modyfikacji.

Koszula płócienna

Górna część ubioru to białe lub szare koszule z białego płótna z długim rękawem. Dawne koszule zwane były juhaskimi i szyte były z samodziałowego lnianego płótna. Koszule powinny być obowiązkowo spięte na piersi spinką.

Spinka

Ozdobne metalowe zapięcie służące do spinania koszuli na piersiach. W zależności od zamożności górala wykonaną z mosiądzu, srebra lub złota. Ze względu na kształt można wyodrębnić dwa typy spinek: koliste z okrągłym wycięciem w środku oraz rombowate z otworem w kształcie serca. Spinki powinny posiadać przekolec, czyli łańcuszek zakończony zagiętym kolcem, który dawniej służył do przetykania fajek.

Opasek

Dodatkiem do stroju góralskiego jest tzw. opasek, czyli skórzany pas ozdabiany specjalnymi wytłaczanymi wzorami oraz guzikami i klamrami. Zwany węgierskim lub bacowskim — niegdyś stanowił oznakę godności bacy. Tradycyjny opasek jest ręcznie robione, opaski są nadal noszone przez górali podczas uroczystości i świąt. Są ważnym i cenionym elementem folkloru i tradycji góralskiej. Opaski dzieli się na bacowski, gazdowski i juhaski, różnią się zwykle szerokością.

Kierpce lub kapce

Na nogach obuwie podobnie jak u góralek, stanowią kierpce a w zimie krótkie kapce z sukna. W dawnych czasach było to ogólnie stosowanie obuwie górali na Podhalu, również juhasów i góralskich przewodników tatrzańskich.

Cuchy

Charakterystyczny element góralskiego stroju stanowi wierzchnie okrycie zwane cuchą. Wierzchnie okrycie rodzaj kurtki wykonana z sukna z owczej wełny cucha może być biała lub czarna. Ich krój uległ na przestrzeni lat stosunkowo małym zmianom. Związuje się ją lub zapina na piersiach pod szyją.

Biała cucha

Białe cuchy, dość krótkie do pół uda są bogato haftowane kolorową włóczką z motywem dziewięćsiłu, szarotki lub róży. Noszono je zwykle na hajtać, czyli zarzucone na barki i przytrzymywane jedynie klamerką lub wstążką z luźno zwisającymi rękawami. Dawniej było to normalne okrycie góralskie na chłód i niepogodę. Nosili ją bacowie na halach i dawni dawniejsi góralscy przewodnicy na wycieczkach turystycznych oraz na wyprawach ratunkowych. W rękawie cuchy Sabała zwykle nosił złóbcoki.

Czarna cucha

Czarne cuchy sięgają do kolan, jest to okrycie z długim rękawem, wykonane z naturalnego burego sukna. Są mniej zdobione od białych czerwonymi obwódkami, zwykle noszone jest jako element stroju bardziej reprezentacyjnego. Dawniej oprócz długich świątecznych cuch zdobionych czerwoną lamówką, występowały również też krótko noszone na co dzień.

Czarna kurtka — bluzka

Na Podhalu można również zobaczyć obcisłe czarne kurtki o kroju wojskowym. To wierzchnie okrycie na podszyte z czarnej fabrycznej wełny, najczęściej gabardyny. Bluzka góralska upowszechniła się w czasie zaboru austriackiego, od tamtych czasów przyjęła się jako element stroju góralskiego.

Serdak i kożuch

Krótki barani kożuszek bez rękawów, rodzaj kamizelki. Często spotykane wierzchnie okrycie stanowią uszyte z owczej skóry serdak oraz kożuch, obszywany karakułowymi skórami i bogato haftowany. Pierwotnie noszono serdaki z jasnych skór. Podczas deszczu i przy wielkich upałach dawniej odwracany był włosem na wierzch. Niegdyś był noszony w Tatrach przez pasterzy, polowacy (kłusowników) i przewodników tatrzańskich oraz bardzo często przez dawnych polskich turystów.

Kapelusz — kłabuk

Ozdobą i charakterystyczne elementem każdego górala jest nakrycie głowy. Wyrabiany z twardego czarnego filcu kapelusz z okrągłą główką i rondem ozdabianym białymi muszelkami tzw. kostkami naszytymi na czerwonym pasku. Za ten pasek zatykane są różne ozdoby, często gałązki limby lub kosówki.

Kawalerowie często ozdabiają go dodatkowo orlim piórem z indyczym puchem. Dawniej czasami zamiast paska z kostkami juhasi opasali główkę kłabuka metalowym łańcuszkiem lub skórzanymi paskami nabijanymi ćwiekami. W zależności od panującej mody skrzydła (rondo) kapelusza bywało wąskie zwłaszcza dawniej lub szersze. Kapelusz góralski to nie tylko odzież, ale również symbol tożsamości i dziedzictwa kulturowego dla górali, stanowiący ważny element ich tradycyjnego stroju.

Kistka

Ozdoba do kapelusza zrobiona z grzywy kozicy (najlepiej capa) lub z sierści jelenia. Zwykle noszona przez mężczyzn w średnim i starszym wieku.

Fiokierka

Czapka futrzana z kolistym denkiem wykonanym z wyprawionej na brązowo skóry, obszyta wokół brzegiem. Noszona zwykle w chłodne zimowe dni. Czapka nazywana jest również Orawką.

Barankula

Zimowe nakrycie głowy z czarnej skóry młodego baranka. Czapka noszona zwykle przez dojrzałych i starszych górali.

Oficerki

Buty z wysoka, sztywną cholewką wykonane z zafarbowanej na czarno skóry bydlęcej, zwane dawniej przez górali butami węgierskimi

Ciupaga

Nieodzownym elementem tradycyjnego wyposażenia górala jest ciupaga. Była często noszona na wycieczkach w Tatry przez dawnych przewodników tatrzańskich i przez polskich turystów. Używana była nie tylko do podpierania, ten rodzaj małej siekierki na długiej drewnianej rękojeści, który łączy funkcje narzędzia z bronią.

Ciupaga mogła być używana podczas wspinaczki, wyrąbywania stopni w śniegu, ścinania gałęzi na opał oraz do walki wręcz a przede wszystkim do rzucania. Była też nieodłącznym elementem używanym przez juhasów i baców na tatrzańskich halach.

Torba pasterska

Duża torba utkana z wełny z długimi ozdobnymi frędzlami u klapy. Dawniej wykorzystywali ją juhasi do przenoszenia jedzenia, zwykle oscypków z hali do wsi. W dzisiejszych czasach noszona do stroju góralskiego zwykle przez członków zespołów góralskich i działaczy regionalnych.

Nazwa ciupagi wywodzi się od słowa ciupać, czyli ścinać gałęzie. Dziś ciupaga jest często uważana za symbol kultury i dziedzictwa górali podhalańskich, a także wykorzystywana podczas różnych wydarzeń folklorystycznych i świątecznych.

Strój kobiecy — góralki

Na przełomie lat najbardziej podatny na modę zmienił się kobiecy strój góralski. Za sprawą Rozalii Tatarowej i prowadzonej przez nią w Zakopanem Domu Mody Góralskiej, na przełomie XIX i XX wiek do stroju kobiecego wprowadzono elementy stroju krakowskiego.

Pierwotnie ciemne spódnice, biały rańtuch i ciemna chusta zastąpione zostały imitacją jaskrawego, a więc bogatszego stroju krakowskiego. Wyszywane cekinami gorsety oraz spódnice i chusty z cienkiego tybetu, czyli tkaniny początkowo produkowanej z wełny kóz tybetańskich.

Co pewien czas obserwuje się powrót do tradycyjnego stroju, ale nadal jest on bogatszy niż w pierwotnej wersji.

Gorset góralki

W skład stroju góralki wchodzą:

Bawełniana bluzka

Biała, bawełniana bluzka, zwana koszulą, bogato haftowana białymi nićmi. Na bluzkę zakładany jest gorset, często z wyhaftowanymi motywami roślinnymi, są nimi np. dziewięćsił lub szarotka.

Fartuch (halka)

Góralka powinna mieć halkę, zwaną fartuchem zakładana pod spódnicę. Zwykle bogato wyszywaną białym haftem dziurkowym. Dolna krawędź halki wycięta jest w półkoliste zęby.

Spódnica

Wełniana spódnica tybetowa powinna być w kolorowe wzory najczęściej składające się z kwiatów.

Gorset

Kaftanik bez rękawów sznurowany z przodu długą wstążką, której kolor powinien być dopasowany do reszty stroju. Noszony przeważnie przez dziewczęta i młode kobiety. Są pięknie zdobione zwykle w motywy z góralskich kwiatów, jest kilka technik ich zdobienia.

Gorsety góralskie są nadal noszone podczas specjalnych okazji, a także stanowią ważny element folklorystycznych występów i pokazów strojów ludowych. Noszenie gorsetu jest często utożsamiane z dumą z lokalnych tradycji i dziedzictwa, a także stanowi wyraz przywiązania do własnej kultury i tożsamości.

Katanka

To rodzaj krótkiego żakietu do bioder, o fasonie pochodzącym z mody miejskiej. Wykonane zwykle z aksamitnych lub pluszowych tkanina podszewce.

Korale

Jednym z ważniejszych elementów ubioru są korale, które jak dawniej powinny być prawdziwe. Zwykle w formie kilku sznurów noszone do odświętnego stroju. Obecnie występują trzy rodzaje korali: z czerwonego koralowca, z białego koralowca barwionego na czerwono oraz masy plastycznej. Korale symbolizują bogactwo, piękno i dumę z tradycji góralskiej.

Kolczyki

Powinny być z prawdziwym koralem oprawione złotem.

Kierpce

Na nogi zakładane są kierpce, czyli rodzaj obuwia zrobionego (spód i wierzch) z jednego kawałka wolej skóry. Kierce szyto także ze świńskiej skóry. Tradycyjne kierpce powinny być przewiązane rzemieniami wokół kostki, na nogach noszone są również białe wełniane skarpety.

Kierpce stanową one podstawowy element stroju góralskiego, zwykle są zakładane podczas specjalnych okazji i uroczystości. Ich używanie ogranicza się głównie do wydarzeń folklorystycznych i uroczystości.

Chusta — smatka

Chusta na głowę, składana w trójkąt i wiązana pod brodą. Kobiety zamężne zakładają na ramiona tybetowe chustki z frędzlami, zimą chustkę nosi się na głowie. Chustki dzieli się na atłaski, jedwobki, kaźmierkule i tybetki.

Serdak

W chłodniejsze dni zakładane są serdaki, czyli futrzane bezrękawniki, dopasowane do linii ciała a w zimniejsze dni krótki kożuszek koloru brązowego szyty z owczych skór, dodatkowo obszyty karakułowymi skórkami oraz haftami. Serdak to ważna część ubioru górala, noszony podczas świąt i uroczystości, chroni przed chłodem i dodaje charakteru tradycyjnemu ubraniu góralskiemu.

Kapce

Zimą na nogi góralki zakładają kapce, czyli wysokie botki ze skórzaną podeszwą i cholewka z grubego sukna, gustownie zdobione haftem. Zwykle są sznurowane lub zapinane na skórzane paski.

---

AUTOR