Lutnictwo pod Tatrami: Fascynująca historia lutnictwa na Podhalu

Podhale to region Polski gdzie zetkniemy się z autentycznym i żywym folklorem góralskim, którego nieodłączną częścią jest śpiew i taniec. Typowa kapela góralska w tradycyjnym składzie to przede wszystkim skrzypce (prym i sekund) oraz basy podhalańskie. Zapotrzebowanie na instrumenty smyczkowe jest tu czymś naturalnym i oczywistym.

Górale od dawien dawna słyną z upodobania i talentu do wyrabiania przedmiotów z drewna. Obok ciesielki i stolarstwa pod Tatrami bardzo ważnym rzemiosłem jest rzeźbiarstwo oraz lutnictwo.

Pierwsze prymitywne smyczkowe instrumenty strunowe powstały na Podhalu już w XV wieku. Część badaczy uważa, że złóbcoki podhalańskie-archetyp skrzypiec wywodzą się jeszcze z XII wieku. Najstarsze zachowane prawie 250-letnie instrumenty, możemy zobaczyć w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem.

Jak powstają instrumenty ?

Lutnictwo to wbrew pozorom ciężka praca a cały proces tworzenia skrzypiec składa się z wielu etapów: wybierania odpowiedniego drewna, dobieranie wierzchu do spodu, odpowiednie obrabianie, wykonanie na formie boczków a na końcu sklejanie odpowiednim klejem kostnym płyty spodniej do boczków, potem płyty wierzchniej do pudła. W wierzchniej płycie trzeba wyciąć tzw. "efy" czyli otwory rezonansowe.

Wewnątrz  w płycie należy umieścić belkę basową, która musi być odpowiednio uformowana i ustawiona. W całym procesie tworzenia skrzypiec nie ma miejsca na mechaniczną obróbkę. Ostatnim etapem jest lakierowanie instrumentu.

Zakopane szczególnie przyczyniło się do rozwoju lutnictwa.

W latach dwudziestych ubiegłego wieku ze Stanów Zjednoczonych wraca Andrzej Bednarz, gdzie pracując w amerykańskiej manufakturze lutniczej, zdobywa doświadczenie w tworzeniu skrzypiec. Przy szkole przemysłu drzewnego otwiera i prowadzi wieczorowe kursy budowy skrzypiec, na których przekazuje swoją wiedzę. Młodzi góralscy chłopcy poznawali na nich tajniki budowy i tworzenia skrzypiec.

Lutnictwo w Zakopanem

Obecnie w Zakopanem przy ulicy Kościeliskiej mieści się budynek Liceum Plastycznego im. Antoniego Kenara, tutaj w klasie o profilu lutniczym swoje pierwsze kroki stawiają młodzi uczniowie. Stąd wywodzą się jedni z najlepszych polskich lutników.

Ziemia Podhalańska spłodziła wielu wybitnych lutników, a ich instrumenty brzmią równie wspaniale jak skrzypce, altówki oraz wiolonczele znanych włoskich mistrzów. Niewątpliwie na pierwszym miejscu należy wymienić wybitnego zakopiańskiego lutnika Franciszka Mardułę.

Ten pedagog, sportowiec i stolarz na początku lutnictwem zajmował się dorywczo, a wykonywał głównie meble i narty. W dziedzinie lutnictwa był genialnym samoukiem, a wieloletnia praktyka we własnej, najstarszej na Podhalu pracowni lutniczej (czynna od 1945 r.) doprowadziła go do rangi mistrzostwa lutniczego. Spod ręki Franciszka Marduły wyszło wiele znakomitych instrumentów a spora część współczesnych lutników to jego wychowankowie. Przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem stoi drewniany dom, w którym swój warsztat miał Franciszek Marduła.

Będąc pod Tatrami warto odwiedzić miejscowości Poronin. Przy drodze prowadzącej na Bukowinę Tatrzańską stoi piękny zabytkowy stuletni drewniany dom góralski, to w nim mieszkał i pracował Andrzej Stasik "Michałek" znakomity muzykant, rzeźbiarz oraz lutnik. Pracownia lutnicza znajduje się na Szlaku Dziedzictwa Kulturowego.

Pan Andrzej swoją przygodę ze skrzypcami zaczynał jako młody chłopak, kiedy to uczył się grać u swojego wujka Tadeusza Szostaka. Zdolności lutnicze odziedziczył prawdopodobnie po rodzinie, babci-Bronisławie Mardule, której bratem był mistrz lutnictwa Franciszek Marduła. Andrzej Stasik skrzypce tworzył od ponad 50 lat, a z jego pracowni wyszło wiele instrumentów. Specjalizował się w tworzeniu złóbcoków, bardzo cenionych przez muzykantów i miłośników starych instrumentów. Andrzej Stasik był członkiem Stowarzyszenie Twórców Ludowych w Lublinie, za swoje prace zdobył dużo różnych nagród i wyróżnień.

Fot. Beata Jarząbek-Giewont

Skrzypce

Instrument smyczkowy z grupy strunowych. Najważniejszą częścią skrzypiec jest pudło, które składa się z dwóch lekko wypukłych płyt. Dolną robi się z drewna jaworowego a górną z drewna świerkowego. Obie płyty łączone są boczkami, czyli cienką jaworową listwą, w środku drewniany kołek tzw. dusza, przez którą przenoszone są drgania instrumentu. Na górnej płycie wycięte są otwory w kształcie litery F. Do pudła przymocowana jest szyjka na końcu, której znajduje się zawijany ślimak. Do budowy instrumentu potrzebne jest właściwe drewno, które powinno być odpowiednio stare.

Złóbcoki

Jest to instrument wykonany z jednego kawałka drewna jaworowego a płyta wierzchnia z drewna świerkowego. Brzmienie złóbcoków jest raczej słabe, dawniej grywał na nich słynny góralski gawędziarz Jan Krzeptowski "Sabała" i nosił je zawsze ze sobą w rękawie cuchy. Obecnie instrument rzadko spotykany został zastąpiony skrzypcami.

Basy

Instrument strunowy wyglądem i kształtem przypominający wiolonczelę. Basy są wyrabiane ze świerka (smreka) i jaworu. Górna wierzchnia płyta podobnie jak w skrzypcach z drewna świerkowego, natomiast spód zaś jaworowy. Instrument był zabierany przez muzykantów w legendarnych wyprawach górskich organizowanych przez dra. Tytusa Chałbińskiego.

---

AUTOR