Charakterystyka chałupy góralskiej: Tradycyjne budownictwo Podhala

Jednym z charakterystycznych elementów wyróżniających Podhale na tle innych regionów Polski jest budownictwo regionalne. Na szczególną uwagę zasługują stylowe drewniane domy góralskie.

Tradycyjna chałupa góralska

Została wykształcona ok. połowy XIX wieku, to budynek parterowy z tzw."wyżką" czyli poddaszem. Dom zawsze obrócony był oknami ku południowemu słońcu, czyli na tzw. godzinę jedynastą, co oznaczało, że właśnie o tej godzinie budynek był najbardziej nasłoneczniony.

Dawna chata góralska budowana była z płazów, czyli grubych pni, ciętych raz tylko wzdłuż swej osi. Na płazy wybierano zwykle najgrubsze okazy świerków. Wiązano je mocno na zrąb, aby przetrwały silne podmuchy wiatrów halnych. Powstałe szczeliny uszczelniano na początku mchem i słomą a z czasem wełnianką, tj. specjalnie skręconymi wiórami. Właśnie te, nie bielone, nie obrzucone tynkiem płazy były i są największą ozdobą chałup góralskich. W takich domach wstawiano niewielkie okna i drzwi, było to podyktowane utrzymaniem ciepła w izbie.

W typowym domu góralskim najbardziej rzucającym się w oczy jest dach. Wysoki i stromy, kryty gontem lub dranicami przyozdobiony na szczytach promienistym "słoneckiem" i pazdurem u szczytu. Przystosowany był do odparcia mocnych uderzeń wiatru halnego, nawałnic śnieżnych oraz ulewnych deszczów. Szczególną ozdobę domu góralskiego stanowiły piękne odrzwia, pokryte dekoracyjnie rozmieszczonymi główkami drewnianych ćwieków, służących do wzmocnienia miejsc wiązania.

Układ chaty był symetryczny, z lewej czarna a po prawe biała izba, przedzielone sienią. Każda izba posiadała odrębną, niezależną od całości konstrukcje, co pozwalało na stawianie najpierw dwóch oddalonych od siebie izb, a następnie łączenie ich sienią. Drzwi do sieni często były zwieńczone łukiem, wzmocnione ozdobnie wciętymi zastrzałami oraz nabijane drewnianymi kołkami.

Drzwi zaopatrzone były w wysoki próg. Niekiedy z tyłu sieni przybudowana była komora, w której przechowywano sprzęt i część zapasów. Z czasem przed wejściem do domu stawiane były werandy z daszkiem. Należy podkreślić, że chałupa góralska stawiana bez żadnego planu na tzw.”oko” miała znakomite proporcje. Obecnie ponad stuletnie góralskie domy możemy zobaczyć przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem.

Czarna izba

W tym pomieszczeniu toczyło się codzienne życie góralskiej rodziny. W dymie i zaduchu, pośród różnych rzeczy i naczyń kuchennych przebywały na klepisku dzieci, kury, psy a na piecu gotowała się strawa. Uderzające było to, że przy tak marnych warunkach bytowania górale odznaczali się talentem i upodobaniem do zdobnictwa choćby najprostszych sprzętów użytku domowego. Sama izba, jej ściany i sprzęt stanowiły kontrast z całym otoczeniem. Stół, zydle, ławy, czerpaki, kubki, łyżki, wiszące na ścianach półki i łyżniki oraz cały drewniany sprzęt był wspaniale wykonany.

W trakcie zimy w czarnej izbie mieszkała cała rodzina a przy większych mrozach często drobny inwentarz np. nowo narodzone jagnięta. Tutaj stał piec pobielony wapnem, który nie posiadał przewodów kominowych prowadzanych na dach, a dym uchodził na strych przez specjalną klapę. I właśnie od osmalonych dymem ścian izba nazywała się czarną.

Biała izba

Nazywana również świetlicą to paradne, odświętne pomieszczenie używane w trakcie uroczystości związanych z weselem, chrzcinami i pogrzebem, spełniała funkcję reprezentacyjną, lecz mało używaną. W izbie tej odbywano hucznie wieczornice i przyjmowano co godniejszych gości. Tutaj przechowywane były odświętne ubrania oraz mniej używany sprzęt. Można było zobaczyć zasłane wysoko poduszkami łóżko i pięknie malowane drewniane skrzynie, jaworowe stoły, malowane na szkle obrazy pod sufitem oraz inny cenny dobytek gospodarczy.

To tutaj znajdowała się wielka podtrzymująca pułap belka, która pełniła funkcję konstrukcyjną i zdobniczą. Sosręb był bogato rzeźbiony, w różne motywy ludowe oraz posiadał datę powstania domu z inicjałami właściciela, bądź fundatora domu. Pierwsi goście przybywający do Zakopanego mieszkali w białych izbach, gdzie dopiero z czasem myśląc o ich wygodzie, zaczęto wstawiać piece.

Takie to budowle i ich wnętrza zastali pod Tatrami ludzie z nizinnej Polski, kiedy w drugiej połowie XIX wieku zaczęli tu coraz liczniej przyjeżdżać. Budownictwo góralskie wraz z całym artystycznym zdobnictwem rzeźbiarskim zaczęło zanikać z końcem XIX wieku. Rosnący napływ gości i popyt na wygodne letniskowe domy, szybko zachęcił gazdów do budowania większych willi i pensjonatów. Budową i zdobnictwem chałupy góralskiej sugerował się, tworząc styl zakopiański, znany artysta i malarz Stanisław Witkiewicz. Większość zaprojektowanych przez niego domów posiadała elementy zdobnicze i ciesielskiej starej góralszczyzny, zarówno w konstrukcji budowlanej oraz urządzeniu wnętrz.

---

AUTOR